بازار آریا - مهسا مستشارنظامی * سلامتی از دیرباز نیاز و حق اساسی بشر بوده است. اگرچه سلامتی کامل هرگز نمی‌‌‌تواند هدف باشد؛ چرا که انسان با بیماری و مرگ مواجه می‌شود، اما برخورداری از بالاترین سطح قابل دستیابی براساس آخرین دانش و فناوری‌‌‌ها می‌‌‌تواند هدف نهایی باشد.
در اعلامیه حقوق بشر نیز آمده است که بدون تمایز در نژاد، مذهب، اعتقادات سیاسی، شرایط اقتصادی یا اجتماعی، دستیابی به سلامتی از حقوق اساسی انسان‌هاست.
امید به زندگی در هنگام تولد یکی از شاخص‌‌‌های مشخص‌کننده وضعیت درمان و بهداشت عمومی در هر کشوری است. به‌طور مثال، امید به سلامتی در کشورمان 75سال است، این به آن معناست که به‌طور متوسط یک نوزاد هنگامی که متولد می‌شود امیدوار است که به 75سالگی برسد.
امید به زندگی تا قبل از انقلاب صنعتی 35سال بود، اما بعد از آن بالا رفت. گرچه جنگ‌‌‌های جهانی خود عاملی برای مرگ‌ومیر انسان‌ها شد و در سال‌های 1950 تا 1955 میانگین امید به زندگی در دنیا 46سال شد. در جدول «1» نرخ امید به زندگی در چند کشور جهان مشاهده می‌شود.

بار بیماری در مناطق جنوب صحرای سینا بسیار سنگین‌تر از تمامی مناطق دنیاست. این بیماری‌‌‌ها در سه‌دسته تقسیم‌‌‌بندی می‌شوند: بیماری‌های عفونی مانند ایدز، بیماری‌هایی که به بارداری و تولد نوزاد مرتبط می‌شوند و بیماری‌هایی که از کمبود ویتامین ایجاد می‌‌‌شوند. در مورد سایر بیماری‌ها مثل بیماری‌های قلب و عروق یا سرطان‌‌‌ها آنچه در این منطقه وجود دارد، با بقیه نقاط جهان چندان متفاوت نیست. البته رسیدن سطح سلامتی مردم این منطقه به سایر نقاط جهان قابل دسترس است. دیگر آنکه در شرق اروپا و آسیای مرکزی هم بیماری‌های قلب و عروق، فراوانی بیشتری دارد که به احتمال قوی به سبک زندگی و عدم‌تحرک مرتبط می‌شود.
اینکه سنگینی بار بیماری می‌‌‌تواند تاثیر مستقیمی بر اقتصاد محلی یا ملی بگذارد، بر کسی پوشیده نیست؛ چرا که ارتباط مستقیمی بین میزان سرمایه‌گذاری و سلامتی عمومی مردم یک منطقه وجود دارد. اگر یک سرمایه‌گذار بداند که به‌صورت بالقوه احتمال اینکه نیروی کار به دلیل بیماری مالاریا یا ایدز قادر به انجام امور شغلی خود نیست، از سرمایه‌گذاری در آن منطقه دوری می‌کند یا از سوی دیگر گردشگری که احتمال بالایی می‌دهد به مالاریا یا تب دنگی مبتلا شود، از سفر به این مناطق خودداری می‌کند.
در پرونده مرتبط با تحصیلات آورده شد که پرورش کودکان در سنین پیش‌دبستانی و اثرات آن در توسعه توانایی ذهنی آنها در دوران مدرسه و بزرگسالی چگونه می‌‌‌تواند بر سلامت جسمی آنها اثر بگذارد و مقاومت آنها را در برابر بسیاری از بیماری‌ها بالا ببرد. سرمایه‌گذاری روی سلامت جسمی و روانی کودکان در سنین پیش‌دبستانی نه‌تنها به پرورش نسلی توانمند و سالم منجر می‌شود، بلکه سبب می‌شود این اطمینان برای خانواده‌‌‌ها حاصل شود که فرزندانشان به بزرگسالی می‌‌‌رسند و نرخ زاد و ولد و بیماری‌‌‌های مرتبط با بارداری و مرگ‌ومیر ناشی از آن کاهش می‌‌‌یابد.
تعداد مرگ‌ومیر کودکان زیر 5سال در سال 1990 معادل 12میلیون کودک بود که این رقم در سال 2022 به 4.9 میلیون کودک رسیده است. طبق جدول «2» در سال 2022 در سطح جهان به‌طور متوسط 28کودک به ازای هر هزار تولد در سن زیر 5سال از دنیا رفته‌اند.

سلامتی چالش تمامی جوامع است. در کشورهای ثروتمند، چالش اصلی در زمینه سلامتی، هزینه‌‌‌های فزاینده مراقبت‌‌‌های بهداشتی است. در کشورهای فقیر یک پیکان دوطرفه بین فقر و بیماری وجود دارد. اگرچه مسائل مالی نیز چالش است، اما چالش اصلی مرگ‌ومیر ناشی از نبود مراقبت‌‌‌های بهداشتی است. در کشورهای فقیر تله فقر خود به بیماری کمک می‌کند؛ چرا که هم فقر موجب بیماری می‌شود و هم بیماری به فقر منجر می‌شود. بار سنگین بیماری خود باعث کاهش درآمد کشور و بهره‌‌‌وری و از سوی دیگر بالا رفتن هزینه‌‌‌های مرتبط با آن می‌شود. این دور باطل فقر و بیماری اگر به‌وسیله سیاستگذاران گسسته شود، می‌‌‌تواند به دور با فضیلت سلامت و ثروت تبدیل شود.
نقطه شروع، طراحی یک نظام سلامت مناسب در بهداشت عمومی است. برقراری بهداشت عمومی مراحل مختلفی دارد. اولین آن، این است که یک اپیدمیولوژیست بیماری‌‌‌های مختلف، سنگینی بار و اندازه بیماری و نحوه انتقال آن را محاسبه کند. دومین مرحله، مداخله علمی و عملی در بخش سلامت و بخش‌‌‌های مرتبط با سلامت مانند کشاورزی و زیرساخت‌‌‌ها مانند تعریف بسته‌‌‌های سیستماتیک تشخیص، درمان و پیگیری بیماران است.
سومین آن، طراحی سیستمی است که این مداخلات را انجام دهد. مانند تعیین زمان مشخص برای ویزیت مادران باردار. در این میان مدیریت انجام این امور توسط کادر درمان و ابزارهای موردنیاز آنها نیز خود مساله است که مانند هر کسب‌وکار دیگری با آن روبه‌رو هستیم. علاوه بر مدیریت یک سیستم خوب، به ارزیابی آن نیز نیازمندیم. مرحله بعدی که همه اینها را امکان‌‌‌پذیر می‌‌‌سازد، تامین مالی چنین سیستمی است. اینکه وجوه به‌موقع برای انجام مراحل گوناگون تامین شود، امید موفقیت‌آمیز بودن آن‌ سازوکار را بالا می‌‌‌برد[1].
راه‌‌‌های زیادی برای ارتقای سیستم بهداشت و درمان در سطح جهان وجود دارد که موتور محرکه آن تامین مالی کشورهای ثروتمند در پروژه‌‌‌‌‌‌های بهداشت و درمانی کشورهای فقیر است. اما نقش فناوری و ارتقای راه‌‌‌های ارتباط نیز امید به بالا رفتن سطح سلامتی را افزایش داده است. به‌طور مثال، اینکه کشاورزان بتوانند آبیاری زمین‌‌‌های خود را از چاه‌‌‌ها بدون نیاز به سیستم برق‌رسانی عمومی و فقط با انرژی خورشیدی انجام دهند، هم به ارتقای سطح کشاورزی می‌‌‌انجامد و هم آب آشامیدنی سالم‌تری را در دسترس مردم قرار می‌دهد.
از سوی دیگر امید دسترسی به تشخیص‌‌‌های پزشکی به‌وسیله فناوری یا ارتباط با پزشک از راه دور در سال‌های اخیر، به ارتقای سیستم بهداشت و درمان کمک شایانی خواهد کرد.
در اینجا سومین هدف از اهداف توسعه پایدار را با هم مرور می‌‌‌کنیم که رسیدن به آن تا سال 2030 هدف سازمان ملل است:
1.نسبت مرگ‌ومیر مادران باردار در سطح جهان به زیر 70نفر در هر 100هزار بارداری برسد.
2.به ازای هر هزار تولد کودک، نرخ مرگ‌ومیر نوزادان تا 12نوزاد و نرخ مرگ‌ومیر کودکان زیر 5سال به 25کودک برسد.
3.اپیدمی بیمارهای ایدز، سل، مالاریا و بیماری‌هایی که کمتر به آن پرداخته شده است (مانند کرم قلابدار) در مناطق استوایی پایان یافته باشد و با بیماری‌‌‌های هپاتیت، بیماری‌‌‌هایی که از آب منتقل می‌شود و سایر بیماری‌‌‌های واگیر مبارزه شود.
4.از طریق پیشگیری، درمان و افزایش سطح سلامت و رفاه روانی، یک‌سوم مرگ‌ومیرهای ناشی از بیماری‌‌‌های غیرواگیر کاهش یابد.
5.پیشگیری و درمان سوءمصرف مواد از جمله مصرف مواد مخدر و مصرف الکل، تقویت شود.
6.تعداد مرگ‌ومیر و جراحات جهانی ناشی از تصادفات جاده‌‌‌ای به نصف کاهش یابد.
7.گنجاندن اطلاعات و آموزش بهداشت باروری در استراتژی‌‌‌ها و برنامه‌‌‌های ملی و دسترسی همگانی به خدمات مراقبت از سلامت جنسی و باروری، از جمله برای تنظیم خانواده.
8.پوشش سلامت همگانی، از جمله حفاظت از خطرات مالی، دست‌‌‌یافتنی شود؛ دسترسی به خدمات باکیفیت مراقبت‌‌‌های بهداشتی ضروری و دسترسی به داروها و واکسن‌های ضروری، موثر، باکیفیت و مقرون‌به‌صرفه برای همه امکان‌‌‌پذیر شود.
9.تعداد مرگ‌ومیرها و بیماری‌های ناشی از مواد شیمیایی خطرناک و آلودگی‌‌‌های مرتبط با آن، آلودگی هوا، آب و خاک به میزان قابل‌توجهی کاهش یافته باشد.
10.چنانچه لازم است، ‌سازوکار پیمان‌‌‌نامه سازمان بهداشت جهانی در مورد کنترل دخانیات در همه کشورها تقویت شود.
11.از تحقیق و توسعه واکسن‌‌‌ها و داروها برای بیماری‌‌‌های مسری و غیر‌واگیر که عمدتا کشورهای در حال توسعه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، حمایت شود. دسترسی به داروها و واکسن‌‌‌های ضروری مقرون‌به‌صرفه –مطابق با اعلامیه دوحه در مورد موافقت‌نامه TRIPS و بهداشت عمومی- فراهم شود. در این موافقت‌نامه ذکر شده است، حق کشورهای در حال توسعه است که به صورت کامل از مفاد قرارداد بر جنبه‌‌‌های تجاری حقوق مالکیت فکری -که به انعطاف‌‌‌پذیری برای حافظت از سلامت عمومی و به‌ویژه فراهم کردن دسترسی به دارو برای همه تاکید می‌کند- برخوردار شوند.
12.جذب، پرورش، آموزش و نگهداری نیروی کار در بخش سلامت و افزایش بودجه مالی در این زمینه در کشورهای در حال توسعه، کشورهای کمتر توسعه‌یافته و جزایر کوچک در حال توسعه، به‌صورت پایدار در حال انجام باشد.
13.ظرفیت همه کشورها، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه، برای هشدار سریع، کاهش خطر و مدیریت خطرات سلامت ملی و جهانی، گسترش یابد.
در مجموع تعیین اهداف توسعه پایدار پس از ایجاد و اجرا، گام‌‌‌های بلندی را در راستای سلامت همگانی برداشته است. این اهداف در 146کشور از 200کشور به اهداف مرگ‌ومیر کودکان زیر 5سال رسیده است. در مورد ایدز درمان موثر انجام شده و مرگ‌ومیر 52‌درصد کاهش یافته و حداقل یک بیماری استوایی نادیده‌گرفته در 47کشور از بین رفته است.
اما همچنان نابرابری در دسترسی به مراقبت‌‌‌های بهداشتی ادامه دارد. همه‌گیری کووید-19 و سایر بحران‌های جاری مانع رسیدن به هدف سوم از اهداف توسعه پایدار شد. واکسیناسیون دوران کودکی بیشترین کاهش را در سه‌دهه گذشته داشته و مرگ‌ومیرهای ناشی از سل و مالاریا در مقایسه با سطوح قبل از همه‌گیری افزایش یافته است.
بخش قابل‌توجهی از جمعیت جهان هنوز به خدمات بهداشتی حیاتی دسترسی ندارند. پرداختن به نابرابری‌ها برای پر کردن این شکاف و تضمین ارائه عادلانه مراقبت‌های بهداشتی، بسیار مهم است. عوامل مختلف تعیین‌کننده سلامت، از جمله عوامل محیطی و تجاری، نیاز به توجه دارند تا راه را برای دستیابی به هدف مشترک سلامت برای همه و دستیابی به اهداف توسعه پایدار هموار کنند. این امر با حمایت از کشورها و افزایش سرمایه‌گذاری‌‌‌های جهانی در سیستم‌های بهداشتی و بهبود سلامتی، امکان‌‌‌پذیر است.
آنچه هر فرد می‌‌‌تواند در راستای این هدف انجام دهد آن است که با هدف ارتقای سطح سلامت خود و اطرافیان، به انتخاب‌‌‌های آگاهانه و رفتارهای ایمن بپردازد. همچنین واکسیناسیون فرزندان خود را به‌طور کامل انجام دهد.
از سبک زندگی سالم، سطح سلامت مناسب و حق هر فرد برای داشتن خدمات بهداشتی باکیفیت آگاه شود. از دولتمردان و تصمیم‌گیران بخواهد که مسوول به تعهدات خود در قبال بهبود سلامتی و دسترسی مردم به مراقبت‌‌‌های بهداشتی و درمانی عمل کنند. [2]
* پژوهشگر اقتصادی
[1] J. Sachs, The Age of Sustainable Development, New York: Columbia University Press, 2015.
[2] “Goal 3: Ensure healthy lives and promote well-being for all at all ages,” The United Nations, [Online]. Available: https://www.un.org/sustainabledevelopment/health/. [Accessed 3 02 2025].