بزرگنمايي:

بازار آریا - علی زواشکیانی* انقلاب صنعتی چهارم (Industry 4.0) ترکیبی از فناوری‌‌‌های دیجیتال، زیستی و فیزیکی است که به تحول صنایع مختلف منجر می‌شود. عقب‌افتادگی از این تحولات اثرات زیانباری برای کشور در پی خواهد داشت. به طور مثال در سال 1736 همزمان با تاج‌گذاری نادرشاه در ایران آقای وات (مخترع موتور بخار) در اسکاتلند به دنیا آمد. دو سال بعد نادر با فتح هند که بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا در آن مقطع بود، به اقتدار و ثروتی عظیم دست یافت و ایران یکی از مهم‌ترین و موثرترین کشورهای جهان حساب می‌شد.
در سال درگذشت وات (1819) ایران 6سال بود که در پی شکست در برابر سپاه روسیه قطعنامه گلستان را امضا کرده بود و در آستانه جنگ‌های دوم ایران و روسیه قرار داشت که موجب قبول شکست بزرگ بعدی و قبول قطعنامه ترکمانچای بود. آنچه طی عمر وات گذشت به وجود آمدن انقلاب صنعتی اول در دنیا و بی‌خبری و انفعال ما در مقابل آن بود. اکنون در آستانه چهارمین انقلاب صنعتی هستیم و خطر تکرار گذشته کاملا جدی است.
در منطقه خاورمیانه کشورهایی مانند عربستان‌سعودی، امارات متحده عربی، قطر و حتی مصر سرمایه‌‌‌گذاری‌‌‌های کلانی در دیجیتالی‌‌‌سازی صنایع و توسعه فناوری‌‌‌های نوین انجام داده‌‌‌اند. در این نوشته نگاهی گذرا به روندهای کلیدی، تاثیرات این فناوری‌‌‌ها بر زنجیره تامین و صنایع مختلف و درس‌آموخته‌هایی برای ایران در این زمینه می‌شود. با توجه به فضای محدود نوشتار، عمده تمرکز روی دو رقیب منطقه‌ای ایران یعنی عربستان و ترکیه خواهد بود. ترکیه چند برنامه کلیدی برای پیشبرد موقعیت خود در زمینه انقلاب صنعتی 4.0 آغاز کرده است. در اینجا به سه برنامه مهم اشاره می‌شود.
پلتفرم تحول دیجیتال در صنعت
این پلتفرم تحت مدیریت وزارت علوم، صنعت و فناوری ترکیه راه‌‌‌اندازی شده و هدف آن تسریع تحول دیجیتال در بخش تولید ترکیه است. این پلتفرم بر همکاری‌‌‌های عمومی و خصوصی تاکید دارد و ذی‌نفعان کلیدی صنعت مانند اتاق بازرگانی ترکیه، اتحادیه صادرکنندگان ترکیه، اتحادیه کارفرمایان ترکیه واتحادیه کارآفرینان مستقل را گرد هم می‌‌‌آورد. هدف این پلتفرم ایجاد نقشه‌‌‌راه برای تحول دیجیتال، افزایش قابلیت‌‌‌های تولید فناوری و توسعه نیروی کار ماهر برای حمایت از این انتقالات است. این ابتکار برای اطمینان از اینکه ترکیه بتواند فناوری‌‌‌های خود را تولید کند و به واردات وابسته نباشد، حیاتی است و به این ترتیب، مزیت رقابتی آن را در بازارهای جهانی افزایش می‌دهد.
استراتژی ملی صنعت4.0
استراتژی ملی صنعت 4.0 ترکیه یک چارچوب جامع برای ادغام فناوری‌‌‌های پیشرفته در بخش تولید ارائه می‌دهد. این استراتژی شامل ابتکاراتی برای ترویج نوآوری، افزایش تحقیق و توسعه و بهبود مهارت‌‌‌های دیجیتال نیروی کار است. هدف این استراتژی قرار دادن ترکیه به‌عنوان یک کشور پیشرو در تولید با ارزش‌افزوده بالا از طریق بهره‌‌‌برداری از فناوری‌‌‌هایی مانند اینترنت اشیا، هوش مصنوعی و تجزیه و تحلیل داده‌‌‌های کلان برای بهبود بهره‌‌‌وری و کارآیی است.
ابتکار آینده کار
ابتکار آینده‌ کار که با همکاری شرکت معظم مک‌‌‌کینزی توسعه‌یافته، بر آماده‌‌‌سازی نیروی کار ترکیه برای تغییرات ناشی از اتوماسیون و تحول دیجیتال تمرکز دارد. پیش‌بینی‌های مراکز مهم تحقیقاتی مانند مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد طی چند سال آینده صدها میلیون شغل به علت تغییرات فناورانه مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم از بین خواهد رفت و این تحول می‌تواند کشورها را با چالش‌های جدی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و امنیتی مواجه کند. بر همین اساس ترکیه با ایجاد این ابتکار بر اهمیت ارتقای مهارت‌‌‌ها و بازآموزی کارکنان برای پاسخگویی به نیازهای فناوری‌‌‌های جدید در بخش‌‌‌های مختلف تاکید می‌کند. این برنامه‌‌‌ها نشان‌‌‌دهنده تعهد ترکیه به پذیرش فناوری‌‌‌های انقلاب صنعتی 4.0 و اطمینان از رقابت‌‌‌پذیری بخش صنعتی آن در سطح جهانی هستند.
عربستان‌سعودی: طرح چشم‌‌‌انداز 2030 این کشور با هدف کاهش وابستگی به نفت، بر سرمایه‌‌‌گذاری در هوش مصنوعی، اتوماسیون و شهرهای هوشمند مانند پروژه 500میلیارد دلاری «نئوم» تمرکز دارد. اگرچه روی اعداد و ارقام این پروژه شک و تردیدهایی وجود دارد، ولی در کل در چشم‌انداز 2030 عربستان اهداف جاه‌طلبانه و رو به جلوی متعددی گنجانده شده است که اکثر آنها متاثر از تحولات آتی به وجود‌آمده توسط انقلاب صنعتی چهارم هستند. در اینجا به سه‌برنامه مهمی که کشور عربستان در حال توسعه آنهاست اشاره می‌شود:
1- برنامه کارخانه‌‌‌های آینده: برنامه کارخانه‌‌‌های آینده که توسط وزارت صنعت و منابع معدنی عربستان‌سعودی راه‌‌‌اندازی شده، هدف آن تحول 4هزار کارخانه در سراسرعربستان است. این برنامه یکی از اجزای کلیدی چشم‌‌‌انداز 2030 عربستان به شمار می‌رود و بر مدرن‌‌‌سازی شیوه‌‌‌های صنعتی از طریق فناوری‌‌‌های پیشرفته مانند اینترنت‌اشیا، هوش‌مصنوعی، روباتیک و چاپ سه‌‌‌بعدی تمرکز دارد. هدف این برنامه افزایش بهره‌‌‌وری، کاهش هزینه‌‌‌ها و بهبود کیفیت محصولات است و همچنین به ایجاد نیروی کار ماهر برای حمایت از این پیشرفت‌‌‌ها می‌‌‌پردازد. با ارائه یک استراتژی پیاده‌سازی ساختاریافته و مشوق‌‌‌های مالی، این برنامه قرار است موقعیت عربستان‌سعودی را به‌عنوان یک رهبر جهانی در تولید هوشمند ارتقا دهد.
2- برنامه ملی توسعه صنعتی و لجستیک (NIDLP)عربستان:هدف قرار دادن عربستان‌سعودی به‌عنوان یک مرکز جهانی، برای تولید صنعتی و لجستیک است. این برنامه بر ادغام فناوری‌‌‌های پیشرفته در صنایع سنتی برای بهبود کارآیی و بهره‌‌‌وری تمرکز دارد. همچنین بر جذب سرمایه‌‌‌گذاری مستقیم خارجی و ترویج نوآوری در صنایع با رشد بالا تاکید می‌کند که با اهداف کلی چشم‌‌‌انداز 2030 همسو است.
3- برنامه ملی بهره‌‌‌وری (NPP): هدف آن تبدیل صنایع سنتی عربستان به مدل‌‌‌های انقلاب صنعتی4.0با استفاده از شاخص آمادگی صنعت هوشمند (SIRI) است. این ابتکار به کارخانه‌‌‌ها کمک می‌کند تا بلوغ دیجیتال خود را ارزیابی کرده و نقشه‌‌‌راه‌‌‌های تحول دیجیتال متناسبی توسعه دهند. این برنامه با شرکت‌های بزرگی از قبیل GE Digital همکاری می‌کند تا خدماتی را ارائه دهد که کارآیی عملیاتی را افزایش دهد، زمان‌‌‌بندی تولید را بهبود بخشد و زنجیره‌‌‌های تامین را ساده کند و در نهایت با حذف واسطه‌ها و ایجاد امنیت انتقال داده ارزش ایجادشده در زنجیره‌های تامین را بیشینه کند. 
علاوه بر دوکشور ترکیه و عربستان، تحولات گسترده‌ای در سایر کشورهای منطقه مخصوصا کشورهای حوزه خلیج‌فارس در حال انجام است. به‌طور مثال، امارات متحده عربی برنامه «عملیات 300میلیارد» را برای افزایش سهم صنعت در تولید ناخالص داخلی (GDP) و تسریع پذیرش فناوری‌‌‌های انقلاب صنعتی چهارم در دست اجرا دارد. قطر نیز سرمایه‌‌‌گذاری عظیمی در تحقیق و توسعه برای ارتقای صنایع سنتی و بهینه‌‌‌سازی زنجیره تامین انرژی‌اش در دست اقدام دارد. حتی کشوری مانند مصر که دسترسی کمتری به منابع مالی دارد، در این حوزه در حال تحرکات گسترده‌ای است. مصر چند سالی است که دست به توسعه وسیع پارک‌‌‌های فناوری، مراکز نوآوری و زیرساخت‌‌‌های دیجیتال به‌منظور تقویت بخش‌‌‌های تولید و خدمات زده است.
این طرح‌ها در عمل هم در حال نشان‌دادن نتایج ملموسی هستند. به‌طور مثال، صنعت نفت و گاز عربستان که هنوز جدی‌ترین صنعت آن به شمار می‌رود، با سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی به نتایج چشمگیری دست یافته است. شرکت‌هایی مانند آرامکو و ADNOC(شرکت نفت ملی ابوظبی) از هوش‌مصنوعی برای نگهداری و تعمیرات به شکل گسترده‌ای استفاده کرده‌اند که طبق پیش‌بینی‌‌‌‌ها به کاهش هزینه‌‌‌های عملیاتی تا 30درصد منجر شده است. آرامکو با استفاده از هوش‌مصنوعی در عملیات حفاری خود، موفق به کاهش 15درصدی هزینه‌‌‌های حفاری چاه‌‌‌ها شده است. شرکت پتروشیمی عربستان (سابیک) هم توانسته است 10‌درصد کارآیی عملیاتی خود را افزایش دهد. شرکت آلومینیوم بحرین با استفاده از الگوریتم‌های هوش‌مصنوعی توانسته است 20درصد مصرف انرژی خود را کاهش دهد و همچنین با استفاده از مدل‌های پیش‌بینانه نگهداری و تعمیرات خرابی‌های عملیات را به صورت گسترده‌ای مهار کند.
علاوه بر صنایع سنگین، نتایج در حوزه لجستیک و زنجیره تامین هم درخشان بوده است. پست سعودی سیستم‌‌‌های مبتنی بر هوش مصنوعی را برای بهینه‌‌‌سازی خدمات لجستیک و تحویل خود پیاده‌سازی کرده است. با استفاده از الگوریتم‌‌‌های هوش‌مصنوعی برای بهینه‌‌‌سازی مسیرها سازمان توانسته است زمان‌های تحویل را 30‌درصد کاهش دهد که رضایت بالای مشتریان را در پی داشته و همزمان هم هزینه‌های حمل‌ونقل و تعمیرات را کاهش معنا‌داری داده که این مساله سود‌آوری شرکت را نیز افزایش چشمگیری داده است.
شرکت معظم المراعی که اکنون یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های لبنی در خاورمیانه است با استفاده از هوش‌مصنوعی برای پیش‌بینی تقاضا در مناطق مختلف عربستان سعودی توانسته است موجودی انبارهای خود را کاهش دهد و در نتیجه بتواند ضایعات ناشی از اقلام فروخته‌نشده را حدود 15‌درصد کاهش دهد. کشورهای منطقه در حوزه‌های سلامت و داروسازی، پزشکی از راه دور، خدمات مالی، ارزیابی اعتباری و تشخیص تقلب، شهرهای هوشمند، مدیریت هوشمند ترافیک، بهینه‌سازی جمع‌آوری زباله‌ها، رصد کالاها با استفاده از سنسورها و فناوری بلاک‌چین، مدیریت شبکه‌های برق و کشاورزی هوشمند با استفاده از سنسور‌ها و تصاویر ماهواره‌ای و حمل‌ونقل هوشمند در بنادر مهمی مانند جبل‌علی دستاوردهای قابل‌توجه و چشمگیری داشته‌اند.
ایران در انقلاب صنعتی چهارم
اگرچه ایران در زمینه فناوری‌های نوین پیشرفت‌های قابل توجه و ارزشمندی در ابتدای اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 داشته است، اما در 8سال گذشته به دلایل مختلف ایران از قافله تحولات در حال جاماندن است. افت سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان، مهاجرت گسترده متخصصان و کارآفرینان، نبود چشم‌انداز مشخص و کمبود طرح‌های ملی منسجم و علمی و برآمده از تفاهم و گفت‌وگوی ذی‌نفعان اصلی در این حوزه و نبود ساختار مناسب در بین نهادهای مختلف برای واکنش ایران (به‌طور مثال در بدنه دولت، مجلس، دانشگاه‌ها و بنگاه‌ها جایگاهی که متولی صنعت چهار باشد وجود ندارد) برخی دلایل این سرعت‌ نامناسب هستند.
قدم اول وجود یک طرح اجرایی برآمده از بدنه نخبگان جامعه با همکاری همه ذی‌نفعان اصلی این حوزه است که در آن چشم‌اندازهای مشخص، قابل دسترس و تا حدی جاه‌طلبانه و انگیزاننده است و نقش تمامی بازیگران اصلی به‌وضوح تعریف شده باشد و تامین مالی و منابع آن در اسرع وقت صورت بپذیرد. در وضعیت کنونی که کشور با کمبود منابع و انواع ناترازی‌ها دست‌‌و‌پنجه نرم می‌کند، نیاز است که فعالیت‌های این حوزه بسیار کارآ و بهره‌ور تعریف شوند تا با کمترین منابع و حداقل اتلاف، حداکثر نتیجه حاصل شود و این بدون طرحی با توصیفات بالا قابل اجرا نیست. 
با توجه به شروع دیرهنگام کشور در این حوزه، اگر کشور از انفعال در این حوزه خارج نشود، با هزینه‌های گسترده‌ای بابت جاماندگی از جریان انقلاب صنعتی چهارم روبه‌رو خواهیم بود؛ مشابه آنچه در مرور تحولات انقلاب صنعتی اول در ابتدای نوشتار مشاهده کردیم. امید است این فرصت تاریخی را دریابیم و به جایگاه شایسته ایران در منطقه و جهان نزدیک شویم.
* عضو مجمع جهانی اقتصاد