بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر فرزاد بزرگی* با وجودی که ایران با تولید 32 میلیون تن فولاد، جزو 10 کشور برتر تولیدکنندگان فولاد محسوب می‌شود، اما از نظر رشد توسعه صنعتی و کیفیت صادرات محصولات صنعتی جزو 50 کشور جهان قرار دارد و دلیل این رشد‌نیافتگی را باید در کیفیت استراتژی توسعه صنعتی، فقدان توازن در زنجیره ارزش و عدم‌توجه به سرمایه‌گذاری صنایع پایین‌دستی جست‌وجو کرد.
صنایع بالادستی و پایین‌دستی در صنعت فولاد
صنایع بالادستی صنعت فولاد که شامل: اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری از معادن، فرآوری مواد معدنی و تبدیل سنگ‌آهن به کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی و تولید فولاد خام است، به سرمایه‌گذاری سنگینی نیاز دارد و با راه‌اندازی صنایع بالادستی، عموما آلودگی محیط‌زیست و مصرف انرژی، به میزان چشمگیری افزایش می‌یابد، اما صنایع پایین‌دستی معمولا، هزینه سرمایه‌گذاری و طول دوران ساخت کمتری دارند و از نرخ رشد اشتغال‌زایی و سودآوری بیشتری برخوردار هستند، به همین دلیل، نرخ ارزش‌آفرینی، ارزآوری و سودآوری در سرمایه‌گذاری صنایع پایین‌دستی، در مقایسه با سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی بیشتر است.
کیفیت استراتژی توسعه صنعتی
اگرچه برای توسعه صنعت فولاد کشور، سند چشم‌انداز و استراتژی تدوین شده است، ولی عملکرد رشد اقتصادی و آمار صادرات محصولات صنعتی در سال‌های اخیر، نشان می‌دهد که این استراتژی، از کیفیت لازم برخوردار نبوده و تمرکز اصلی استراتژی توسعه صنعتی، بر سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی از صنایع بالادستی صنعت فولاد بوده و به صنایع پایین‌دستی و به مسائلی مانند اکتشاف و تامین ماده اولیه (تامین سنگ‌آهن) و انرژی، توجه کافی صورت نگرفته و این غفلت در تکمیل زنجیره ارزش و ناترازی در تامین مواد اولیه و انرژی، موجب شد تا برخی از شرکت‌های صنعتی و معدنی، در رسیدن به ظرفیت اسمی تولید و سود مورد انتظار، با چالش‌های اساسی روبه‌رو شوند.
تله ناترازی در زنجیره ارزش
رفتارهای تولیدی نابهنجار و غیراقتصادی (تکینگی در تولید)، تولیدات بدون بهره‌وری و ناترازی در تامین مواد اولیه و انرژی، سبب می‌شود تا صنعت فولاد در تله ناترازی زنجیره ارزش گرفتار شود و برخی از سرمایه‌گذاران، به جای اینکه محصولات نهایی سودآور را صادر کنند، مجبور می‌شوند برای تامین منابع مالی و نقدینگی خود، مازاد سنگ‌آهن کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی تولیدی خود را صادر کنند که در این میان، منافع حاصل از تبدیل مواد معدنی به محصولات نهایی با سودآوری بالا، نصیب کشور خارجی می‌شود. در واقع، خام‌فروشی و غفلت در تکمیل زنجیره ارزش و سهل‌انگاری در کیفیت تولید، سبب می‌شود تا اقتصاد ملی به سیاهچاله رکود تورمی کشیده شود.
تغییر شیوه استعمار اقتصادی
با نگاهی به وضعیت صادرات و واردات کشورها در گذشته و حال، ملاحظه می‌شود در گذشته، کشورهای مصرف‌کننده، مواد خام معدنی را از کشور تولیدکننده خریداری و به کشور خود حمل می‌کردند و سپس با صرف سرمایه‌گذاری سنگین و صرف انرژی و ایجاد آلودگی محیط‌زیست در کشور خود، آنها را به محصولات نهایی با کیفیت تبدیل کرده و در داخل کشور خود مصرف یا به کشورهای خارجی صادر می‌کردند. اما، با گذشت زمان، شیوه استعمارگران اقتصادی تغییر یافت و از استعمار اقتصادی کهن به استعمار اقتصادی نو تبدیل شد و کشورهای مصرف‌کننده مواد معدنی، به جای آنکه مواد خام معدنی را از کشور تولیدکننده خریداری کنند، مواد معدنی فرآوری‌شده یا محصولات میانی را خریداری می‌کنند که با این شیوه، هزینه سنگین سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی برای ساخت کارخانجات تولید کنسانتره سنگ‌آهن، گندله و آهن اسفنجی و هزینه تامین انرژی (آب، برق، گاز) و تامین نیروی انسانی و آلودگی محیط‌زیست، توسط کشور تولیدکننده صورت می‌گیرد و منافع حاصل از تبدیل مواد معدنی فرآوری‌شده یا تبدیل محصولات میانی به محصولات نهایی، نصیب کشور خارجی می‌شود که این شیوه اقتصادی، همان استعمار اقتصادی نو است.
صنعت فولاد در دام کمبود سنگ‌آهن
بدون شک، صادرات مواد خام معدنی و مواد معدنی فرآوری‌شده به صورت سنگ‌آهن دانه‌بندی، کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی، موجب خروج مواد معدنی تجدیدناپذیر از کشور می‌شود. چنانچه صنعت فولاد کشور در دام استعمار اقتصادی نو گرفتار شود و مواد خام معدنی یا مواد معدنی فرآوری‌شده را صادر کند، در آینده‌ای نه‌چندان دور، با کمبود سنگ‌آهن مواجه خواهد شد و صنایع فولادی برای ادامه حیات خود، مجبور می‌شوند سنگ‌آهن را با قیمت گران‌تر از معادن زیرزمینی خود استخراج یا از طریق واردات تامین کنند. به بیان روشن‌تر، ذخایر اکتشافی موجود سنگ‌‌‌آهن در کشور که حدود 5.2 میلیارد تن بوده که از این مقدار، حدود 2.8 میلیارد تن آن، به صورت ذخایر قطعی است و عموما در معادن روباز و سطحی قرار دارند. اگرچه، با اکتشافات جدید سنگ‌آهن، حدود یک میلیارد تن به ذخایر قطعی سنگ‌آهن موجود کشور افزوده شده است، اما نکته قابل تامل اینجاست که بخش اعظم این ذخایر اکتشافی جدید، در معادن روباز و سطحی نبوده بلکه ذخایر آن، عموما در معادن زیرزمینی و عمیق قرار دارد که برای استخراج و بهره‌برداری آن، به سرمایه‌گذاری سنگین ارزی و ریالی و به ماشین‌آلات و تجهیزات نوین و همچنین به دانش فنی معادن زیرزمینی نیاز است که سبب می‌شود تا قیمت تمام‌شده سنگ‌آهن، به عنوان خوراک ورودی صنایع فولادی، به شدت افزایش یابد.
ضرایب استاندارد در تولید سنگ‌آهن
ضرایب تبدیل سنگ‌آهن خام به مواد معدنی فرآوری‌شده و محصولات میانی، به صورت استاندارد، حکایت از این دارد که برای تولید یک میلیون تن فولاد خام (شمش فولاد) با ضریب 1.08 به مقدار 1.08 میلیون تن آهن اسفنجی، با ضریب تبدیل 1.35 به مقدار 1.45 میلیون تن گندله، با ضریب تبدیل 1.14 به مقدار 1.66 میلیون تن کنسانتره و با ضریب تبدیل 1.54 به مقدار 2.56 میلیون تن سنگ‌آهن موردنیاز است. بنابراین، طبق سند چشم‌انداز 1404، برای تولید 55 میلیون تن فولاد خام، سالانه به مقدار 59 میلیون تن آهن اسفنجی، به مقدار 80 میلیون تن گندله، به مقدار 91 میلیون تن کنسانتره و به مقدار 140 میلیون تن با متوسط عیار ورودی سنگ‌آهن حدود 50درصد نیاز است و از آنجاکه متوسط عیار سنگ‌آهن در معادن روباز و سطحی، رو به کاهش است، بنابراین، برای تولید 55 میلیون تن فولاد خام، به مقداری در حدود 160 میلیون تن سنگ‌آهن نیاز خواهد بود.
ظرفیت اسمی و واقعی فولاد در زنجیره تولید
در حالی که در سال 1402 ظرفیت اسمی استخراج سنگ‌آهن 120 میلیون تن، سنگ‌آهن کنسانتره 82 میلیون تن، گندله 69 میلیون تن، آهن اسفنجی یا آهن احیای مستقیم (DRI) به مقدار40 میلیون تن و فولاد خام (شمش فولاد) به مقدار 33 میلیون تن بوده است. اما در سال 1402 تولید واقعی (عملکرد) استخراج سنگ‌آهن حدود 100 میلیون تن، سنگ‌آهن کنسانتره حدود 64 میلیون تن، گندله حدود 59 میلیون تن، آهن اسفنجی حدود 33 میلیون تن و فولاد خام به مقدار 32 میلیون تن است که حدود 20 میلیون تن از فولاد خام در صنایع داخلی به صورت محصولات فولادی تخت (ورق) و طویل (تیرآهن و میلگرد و سایر) در داخل کشور مصرف شده است و مقدار 11.5 میلیون تن شامل: حدود 7.8 میلیون تن به صورت محصولات میانی یا شمش فولاد (بلوم، بیلت و اسلب) و حدود 3.7 میلیون تن، به صورت محصولات فولادی طویل و تخت صادر شده است.
برنامه‌ریزی و سیاستگذاری غیراصولی و ناکارآ در زمینه زنجیره تامین و غفلت از تکمیل زنجیره ارزش و بی‌توجهی نسبت به ایجاد و راه‌اندازی صنایع پایین‌دستی در کشور، سبب شد که در سال 1402 مازاد عرضه مواد معدنی فرآوری‌شده و محصولات میانی صادر شود، به طوری که حدود 3.4 میلیون تن سنگ‌آهن دانه‌بندی، حدود 6.7 میلیون تن سنگ‌آهن کنسانتره، حدود 10.5 میلیون تن گندله و حدود 1.5 میلیون تن آهن اسفنجی صادر شود و از سوی دیگر، در سال 1402 حدود 1.7 میلیون تن محصولات نهایی (به صورت ورق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرد و گرم، محصولات پوشش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دار و ضدزنگ و لوله ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بدون درز) وارد کشور شد که متوسط ارزش صادرات محصولات فولادی در هر تن حدود 620 دلار بوده، در حالی که متوسط ارزش واردات محصولات فولادی در هر تن حدود 1270 دلار بوده است.
تقویت حاشیه سود در تکمیل زنجیره فولاد
بررسی وضعیت شرکت‌های بورسی و غیر‌بورسی نشان می‌دهد که عموما، هزینه سرمایه‌گذاری در صنایع بزرگ و بالادستی، سنگین‌تر و میزان سودآوری کمتر است و برعکس، هزینه سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی، کمتر و میزان سودآوری بیشتر است. چابک و پویا بودن صنایع پایین‌دستی، سبب می‌شود تا به راحتی بتوان نوع و کیفیت تولید را متناسب با نیاز مصرف‌کنندگان تغییر داد.
بنابراین، افزایش تولید، خلق ارزش، اشتغال‌زایی، توسعه صادرات و قدرت ارزآوری و رشد سودآوری در زنجیره فولاد، با تقویت صنایع پایین‌دستی تحقق می‌یابد.
نتیجه‌گیری
از مجموعه مباحث، نتیجه می‌گیریم که صنعت فولاد، یک صنعت پیشران و موتور حرکت بسیاری از صنایع محسوب می‌شود و برای اینکه کشور بتواند به اهداف و برنامه هفتم پیشرفت کشور و به متوسط رشد اقتصادی به مقدار 8 درصد، متوسط رشد بخش معدن به مقدار 13 درصد، متوسط رشد بخش صنعت به مقدار 8.5درصد و متوسط رشد اشتغال به مقدار 3.9 درصد دست یابد، ضرورت دارد، از یکسو، در بهره‌برداری از مواد معدنی تجدیدناپذیر، دقت لازم را به عمل آورد و در نحوه برداشت، شیوه استحصال، عیار خوراک ورودی سنگ‌آهن، صادرات سنگ‌آهن (خام‌فروشی) تجدید نظر اساسی به عمل آید تا صنایع فولادی احداث‌شده در کشور، در زنجیره تولید با کمبود خوراک ورودی (مواد اولیه) و ناترازی در انرژی مواجه نشوند و از سوی دیگر، در برنامه‌ریزی و توسعه استراتژی صنعت فولاد کشور، تجدیدنظر صورت بگیرد تا علاوه بر تقویت صنایع بالادستی، به صنایع پایین‌دستی فولاد مانند تولید ورق خودرو، لوله بدون درز، ریل‌های راه‌آهن، ورق‌های گالوانیزه، رنگی، فولاد استیل یا ضد‌زنگ و فولاد آلیاژی، نیز توجه ویژه‌ای شود تا کشور از واردات محصولات نهایی بی‌نیاز شده و با صادرات محصولات نهایی با ارزش افزوده بالا، ارزش پول ملی، قدرت اقتصادی و کیفیت زندگی مردم تقویت شود.
* مدرس دانشگاه