بزرگنمايي:

بازار آریا - محمد علی‌منش* دنیایی را تصور کنید که ماشین‌ها صرفا ابزار انسان نیستند و در جایگاهی بالاتر، هم‌تیمی‌های خلاق و هوشمندی هستند که با دقتی حیرت‌انگیز دست همکاری به بشر داده‌اند. کارخانه‌های مدرن دیگر صرفا مجموعه‌ای از تجهیزات سنگین نیستند؛ بلکه شبکه‌ای از سیستم‌های زنده، پویا و متفکرند. حسگرهای پیشرفته، همانند چشمان تیزبین، هر حرکت و تغییر را رصد می‌کنند؛ روبات‌ها با مهارتی جادوگونه، شانه‌به‌شانه انسان‌ها کار می‌کنند و هوش مصنوعی همانند یک نابغه پشت صحنه، آینده را پیش‌بینی کرده و مشکلات را پیش از وقوع به سوی حل شدن پیش می‌برد.
این تصویر، رویا نیست؛ بلکه واقعیت عصر انقلاب صنعتی چهارم است که مرزهای سنتی را درنوردیده و جهان را در مسیر دگرگونی تاریخی قرار داده است. از دیرباز، کشورهای منطقه خاورمیانه بر منابع طبیعی خود متکی بوده‌اند، اما اکنون فرصت دارند با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و دیجیتالی، نقشی کلیدی در طراحی اقتصاد دیجیتال جهانی ایفا کنند.
قلب تپنده صنعت 4.0
بهره‌وری به سبک آینده در صنایع سنتی: در عصر انقلاب صنعتی چهارم، بهره‌وری دیگر صرفا به معنای کاهش هزینه‌ها نیست؛ بلکه به استفاده هوشمندانه از فناوری برای دستیابی به پیشرفت‌های بی‌سابقه تبدیل شده است. برای مثال، غول صنعت نفت و گاز، آرامکو، از حسگرهای هوشمند و اینترنت اشیا در راستای بهبود بهره‌وری، بهره می‌جوید. استفاده از این فناوری‌ها موجب کاهش هزینه‌های عملیاتی تا 20درصد و کاهش زمان توقف تولید تا 30درصد شده است. همچنین، پیش‌بینی می‌شود که استفاده از فناوری‌های هوشمند در صنایع نفت و گاز تا سال 2030 بیش از 78میلیارد دلار به GDP منطقه اضافه کند.
مسیر جدید صنایع خاورمیانه
صنایع نفت و گاز، به‌عنوان رکن اصلی اقتصاد خاورمیانه، با کمک فناوری‌های نوین نه‌تنها کارایی خود را افزایش داده‌اند، بلکه اثرات مخرب زیست‌محیطی خود را نیز کاهش داده‌اند. به‌عنوان نمونه، پروژه‌هایی نظیر «Zero Routine Flaring» در امارات متحده عربی، با هدف حذف گازسوزی در میادین نفتی، به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای کمک کرده است. براساس آمار بانک جهانی، این پروژه توانسته است تا 60درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای در مناطق عملیاتی مرتبط جلوگیری کند. بازار جهانی هیدروژن سبز تا سال 2030 ارزشی بالغ بر 2.5تریلیون دلار خواهد داشت و از این‌رو کشورهای منطقه در حال سرمایه‌گذاری گسترده در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و هیدروژن سبز هستند. پروژه خورشیدی «Shams 1» در امارات متحده عربی، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های خورشیدی منطقه، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست. 
این پروژه با ظرفیت تولید 100مگاوات برق، توانسته است نیازهای انرژی بیش از 20هزار خانوار را تامین و تولید سالانه حدود 175هزار تن دی‌اکسید کربن را کاهش دهد. در زمینه هیدروژن سبز، عربستان‌سعودی برنامه‌ای جامع را برای تبدیل شدن به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان این نوع انرژی در سر می‌پروراند؛ پروژه‌هایی نظیر Green Hydrogen Project که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 به یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های تولید هیدروژن سبز در جهان تبدیل شود.
نوآوری در دل بیابان
خاورمیانه که سال‌ها با چالش‌هایی مانند بیابان‌زایی و کمبود منابع آبی مواجه بوده، اکنون با بهره‌گیری از فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم به بستری پویا برای نوآوری تبدیل شده است. پروژه‌های کشاورزی هوشمند نظیر مزارع هیدروپونیک که با پهپادها و سیستم‌های آبیاری خودکار مدیریت می‌شوند، تولید مواد غذایی را در دل بیابان ممکن ساخته‌اند. این فناوری‌ها نه‌تنها امنیت غذایی منطقه را تضمین می‌کنند، بلکه الگویی الهام‌بخش برای دیگر کشورهای جهان ارائه می‌دهند.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال: پایه‌گذاری دنیای متصل
عربستان‌سعودی در سال 2023 اعلام کرد که با همکاری شرکت‌های بزرگی نظیر مایکروسافت و گوگل، برنامه‌ای را برای ساخت چندین دیتاسنتر پیشرفته با سرمایه‌گذاری بیش از یک‌میلیارد دلار اجرا خواهد کرد. این مراکز قرار است به افزایش امنیت داده‌ها و بهبود عملکرد کسب‌وکارهای دیجیتال کمک کنند. امارات متحده عربی نیز از جمله کشورهای پیشرو در این حوزه است. این کشور با اجرای پروژه‌های بزرگ زیرساختی نظیر Dubai Digital Park، به مرکز نوآوری دیجیتال منطقه تبدیل شده است. این پروژه نه‌تنها بستری برای استارت‌آپ‌ها فراهم کرده، بلکه باعث ایجاد بیش از 10هزار فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم در حوزه فناوری شده است.
با وجود پیشرفت‌های چشمگیر برخی کشورهای منطقه در توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، به‌ویژه شبکه‌های 5G، اما متاسفانه بخش‌های دیگری از خاورمیانه همچنان از ضعف‌های بنیادین زیرساختی رنج برده که باعث اختلال در ایجاد شبکه ارتباطی منطقه‌ای می‌شود. این ضعف، مانعی بزرگ بر سر راه پذیرش فناوری‌های پیشرفته در بسیاری از صنایع است.
در نقطه مقابل این سرمایه‌گذاری‌ها، با گسترش زیرساخت‌های دیجیتال، تهدیدهای سایبری به یکی از چالش‌های اصلی منطقه تبدیل شده‌اند. براساس گزارش Kaspersky، حملات سایبری طی چند سال اخیر در منطقه 35درصد افزایش یافته است. این تهدیدات شامل حملات به زیرساخت‌های حیاتی مانند بانک‌ها می‌شود. این تهدیدها عملا سرمایه‌گذاری کلان کشورهای منطقه در زمینه امنیت سایبری را توجیه‌پذیر می‌کند.
مراکز نوآوری و انقلاب صنعتی چهارم در خاورمیانه
در سال‌های اخیر، کشورهای منطقه اقدام به تاسیس مراکز نوآوری برای توسعه فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم کرده‌اند. برای مثال قطر با تاسیس «Qatar Science and Technology Park»، بستری برای تحقیق و توسعه در زمینه هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و بلاک‌چین فراهم آورده است. این مرکز تاکنون میزبان بیش از 50پروژه تحقیقاتی بین‌المللی بوده و به‌عنوان یکی از مراکز اصلی انقلاب صنعتی چهارم در خاورمیانه شناخته می‌شود. 
نمونه بارز دیگر Dubai Silicon Oasis است که به‌عنوان یک پارک نوآوری و فناوری با هدف حمایت از نوآوری و توسعه فناوری در امارات متحده عربی ایجاد شده است. این منطقه به‌عنوان یک مرکز تجاری و تحقیقاتی مهم در خاورمیانه شناخته می‌شود. DSO از سال 2004 فعالیت خود را آغاز کرده و مساحتی بیش از 7.2میلیون مترمربع را پوشش می‌دهد. این منطقه تاکنون میزبان بیش از 2هزار شرکت بوده و بیش از 20هزار نفر نیروی کار در آن مشغول به فعالیت هستند.
شهری هوشمند با خودروهایی که شما را به آینده می‌برند
شهرهای هوشمند و نیز مفهوم خودروهای هوشمند یکی دیگر از جنبه‌های انقلاب صنعتی چهارم هستند. رشد شهرنشینی و نیاز به سیستم‌های حمل‌ونقل نوین و پایدار، کشورهای منطقه را به سمت سرمایه‌گذاری در حوزه خودروهای هوشمند سوق داده است.
پروژه‌هایی نظیر «Masdar City» در امارات متحده عربی نمونه‌ای از تلاش برای ایجاد شهرهای هوشمند با حمل‌ونقل پایدار است. مطابق سند استراتژی حمل‌ونقل هوشمند دوبی، تا سال 2030، 25درصد سفرهای درون‌شهری باید توسط سیستم‌های خودران صورت بگیرد. در کنار امارات، عربستان‌سعودی قصد دارد تا سال 2030، 15درصد حمل‌ونقل عمومی توسط سیستم‌های خودران انجام شود. همچنین، توسعه 2500جایگاه شارژ خودروهای الکتریکی و سهم 30درصدی این خودروها در ناوگان شهری ریاض، در افق 2030 عربستان‌سعودی دیده شده است.
در سویی دیگر، کشور همسایه، ترکیه، از طریق مشارکت‌های بین‌المللی با طرف‌های چینی (BYD) و اروپایی (Renault) و توسعه برند ملی خود (Togg) به دنبال ایجاد هاب خودروی الکتریکی و باتری در منطقه است. دولت ترکیه مجموعا حدود 40میلیارد دلار روی این حوزه سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
جمع‌بندی: همیشه زود دیر می‌شود
خاورمیانه در حال دگردیسی و تحول همه‌جانبه تحت تاثیر پارادایم شیفت انقلاب صنعتی چهارم است که بخش‌های مختلف اقتصادی و صنعتی این منطقه را به‌طور اساسی تغییر می‌دهد. صنعت نسل4.0 با استفاده از فناوری‌های نوین خود، بهره‌وری در صنایع مختلف را به‌شدت افزایش داده و در عین حال چالش‌های زیست‌محیطی را کاهش می‌دهد. پروژه‌هایی مانند استفاده از حسگرهای هوشمند در صنعت نفت و گاز، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و هیدروژن سبز در کشورهای منطقه، نمونه‌های موفقی از این تحولات هستند که در نتیجه فرصت‌های بی‌نظیری برای بازارهای جدید و رهایی از اقتصاد تک‌بعدی مبتنی بر منابع طبیعی ایجاد کرده‌اند. 
اکنون این سوال پیش می‌آید که جایگاه کشور عزیزمان ایران در این تحولات کجاست؟ همسویی با تحولات انقلاب صنعتی چهارم می‌تواند ما را از این بزنگاه تاریخی به‌سلامت عبور دهد و درصورت کم‌توجهی به آن، همانند سه انقلاب صنعتی گذشته، نمی‌توان به موفقیت امیدوار بود. حال آنکه مسوولیت تاریخی بر دوش همه ما نهاده شده تا هریک به تناسب توانایی و ظرفیت‌های خود، کشور را در راستای این همسویی یاری کنیم و در نظر داشته باشیم که همیشه زود دیر می‌شود.
* دبیر کمیته صنعت 4.0 اتاق بازرگانی ایران