بزرگنمايي:

بازار آریا - خورشید گزدرازی* این سوال همواره ذهن بسیاری از اندیشمندان ایرانی را به خود مشغول ‌‌‌کرده که ریشه تحولات صنعتی در اروپا چه بوده است؟ اگر پاسخ داده شود که تحولات علمی و فناورانه زیربنای انقلاب صنعتی و تحولات بعدی آن را شکل می‌‌‌داده، این سوال را می‌توان مطرح کرد که عامل این شکوفایی علمی و فناورانه چه بوده است؟!
به هر روی، آنچه آشکار است، این مطلب است که نسل‌‌‌های مختلف صنعتی از پی هم می‌‌‌آیند و همچنان نهاد صنعت، به معنای دقیق کلمه در بسیاری از کشورهای منطقه‌‌‌ای که ما در آن زندگی می‌‌‌کنیم، محقق نشده است. در واقع، ممکن است در بسیاری از حوزه‌‌‌های صنعتی، از نظر شکلی و ظاهری، ما نمونه بسیاری از دستگاه‌‌‌ها، تجهیزات و خطوط تولید را به کشورهای خود منتقل کرده باشیم، اما آن نظام و ساختار پیچیده حکمرانی و ارتباطات صنعتی، هنوز در منطقه دیده نمی‌شود. باید اشاره کرد که نهاد صنعت از پیچیدگی‌‌‌های متعددی برخوردار است و از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
•فعالیت‌‌‌های صنعتی مبتنی بر تقسیم وظایف بین افراد مختلف انجام می‌‌‌شوند.
•سازمان‌دهی و هماهنگی بین نیروهای متکثر مبتنی بر قوانین و دستورالعمل‌‌‌های دقیق رخ می‌دهد.
•تصمیمات و سیاستگذاری‌‌‌ها به‌‌‌صورت غیر‌شخصی و مبتنی بر یک چارچوب حقوقی انجام می‌شود.
•به اتکای یک نظام مدیریت دانش، از بروز مجدد خطاهای قبلی اجتناب می‌شود.
•از نوآوری به‌منظور بهبود عملکرد سازمان‌های صنعتی استقبال می‌شود و منابع قابل‌توجهی به این منظور اختصاص می‌‌‌یابد.
•آموزش و پژوهش به‌‌‌صورت مساله‌محور و معطوف به حل مشکلات صنعتی انجام می‌شود.
•کارآیی، اثربخشی و بهره‌‌‌وری همواره مدنظر مدیران قرار گرفته است.
•نهاد مالکیت و مدیریت بنگاه‌‌‌ها از هم جدا هستند.
موارد متعدد دیگری را نیز می‌توان به‌‌‌عنوان پیچیدگی‌‌‌های نهاد صنعت که در کشورهای غیرصنعتی درک نشده‌‌‌اند، به این فهرست اضافه کرد. با همه این احوال، امروزه صنایع با نسل 4 و 5 خود مواجه هستند و پرسشی که پیش‌‌‌روی ما قرار گرفته، آن است که این تحولات چه تاثیری بر ساختار صنعت در منطقه خواهد گذاشت؟!
نسل‌‌‌های صنعتی را چنین برمی‌‌‌شمارند که در ابتدا سطحی از هماهنگی بین منابع انسانی پدید آمد و ماشین‌‌‌های بخار باعث تسریع و بهبود در عملکرد شد. پس از آن تحولات در حوزه الکتریسیته باعث پیدایش اتوماسیون شد و مجددا سطح هماهنگی بین افراد افزایش یافت. در مرحله سوم، پیدایش کامپیوتر و اینترنت، هماهنگی‌‌‌ها را به‌‌‌طور ویژه‌‌‌تری ارتقا داد و در نسل چهارم نیز با پیدایش هوش‌مصنوعی، محاسبات ابری، اینترنت‌اشیا و یادگیری ماشین، سطح هماهنگی ارتقا یافت. همه اینها مقدمه‌‌‌ای بوده برای ظهور نسل پنجم صنعت، به نحوی که همه این هماهنگی‌‌‌ها در خدمت توسعه پایدار و صیانت از محیط‌زیست و مسوولیت اجتماعی بنگاه‌‌‌ها قرار بگیرد. در این سیر تاریخی، پرواضح است که اگرچه در ایران و کشورهای منطقه، نمود بیرونی و ظاهری صنعت رخ داده، ولی همچنان میزان هماهنگی بین منابع انسانی و سایر منابع کلیدی سازمان‌های صنعتی دچار تحول خاصی نشده است.
در چنین شرایطی، ضرورت دارد به برخی کلان‌‌‌‌روندهای اثرگذار بر صنعت در منطقه نیز اشاره کرد. همچون قرن‌‌‌های گذشته، توجه همه ابرقدرت‌‌‌ها به منطقه خاورمیانه بوده و در قالب برنامه‌‌‌های مختلف، در این منطقه سرمایه‌گذاری کرده‌‌‌اند. چین، آمریکا و همچنین کشورهای اروپایی در پی سرمایه‌گذاری در صنایع مختلف کشورهای منطقه هستند. میزان منابع انسانی تحصیل‌کرده در کشورهای منطقه افزایش یافته، ولی از سوی دیگر، نرخ مهاجرت نیز افزایش پیدا کرده است. مخاطرات امنیتی در منطقه، همواره ریسک سرمایه‌گذاری در صنایع را بالا برده است. با این حال، کشورهای جنوب خلیج‌فارس، با رویکرد دانش‌‌‌بنیان، اقدام به سرمایه‌گذاری بر شاکله اصلی اقتصاد خود کرده‌‌‌اند تا از اقتصاد مبتنی بر منابع و فروش انرژی‌‌‌های تجدیدناپذیر به اقتصاد دانش‌‌‌بنیان‌ گذار کنند. دسترسی به منابع، به‌‌‌عنوان یک جذابیت برای سرمایه‌گذاری صنعتی به حساب می‌‌‌آید و البته همچنان می‌توان به بسیاری از روندهای مثبت و منفی دیگر که در منطقه قابل رصد هستند، اشاره کرد.
اکنون مجددا باید این نکته را مطرح کرد که در شرایط فعلی، صاحبان صنایع در کشورهای در حال توسعه، با این پرسش مواجه شده‌‌‌اند که نسل4 چه فضایی را پیش‌‌‌روی ما قرار خواهد داد؟! به‌‌‌نظر نگارنده این سطور، بینشی دیگر برای ارتقای اثرگذاری سرمایه‌گذاری‌‌‌های صنعتی نیاز است. صاحبان صنایع و جامعه صنعتی کشورهای منطقه باید بدانند تا نهادهای پیشینی صنعتی شدن به‌‌‌طور تمام و کمال محقق نشده باشند، سرمایه‌گذاری روی صنایع ممکن است نتایج مطلوبی در پی نداشته باشد. در چنین شرایطی، هوش مصنوعی، یادگیری ماشین، محاسبات ابری، اینترنت اشیا و... باید در راستای ارتقای هماهنگی و سازمان‌دهی بهینه نیروها در جهت تحقق برنامه‌‌‌های تدوین‌شده صنعتی به کار گرفته شوند؛ مواردی از قبیل:
الف. هوش مصنوعی برای حفاظت بهتر از حقوق مالکیت به‌‌‌کار گرفته شود.
ب. هوش مصنوعی برای کاهش هزینه مبادله به‌‌‌کار گرفته شود.
ج. هوش مصنوعی برای ارتقای هماهنگی بین نیروها و بهبود نظام تقسیم وظایف در صنعت به‌‌‌کار گرفته شود.
د. هوش مصنوعی برای ارتقای شفافیت اطلاعات به‌‌‌کار گرفته شود.
ه. هوش مصنوعی برای ارتقای نظام مدیریت دانش در بنگاه‌‌‌ها به‌‌‌کار گرفته شود تا بتوان از بروز خطای مجدد جلوگیری کرد و چرخش دانایی در صنعت ممکن شود.
و. از هوش مصنوعی برای ارتقای برابری در دسترسی به فرصت‌‌‌ها استفاده شود.
ز. از هوش مصنوعی برای کاهش فساد در نظام بوروکراتیک استفاده شود.
باید بپذیریم، کشورهای منطقه بیش از آنکه از نبود تجهیزات، فناوری‌‌‌های جدید و به‌‌‌طور کلی ظواهر صنایع جدید در رنج باشند، از فقدان موضوعات بالا رنج می‌‌‌برند و واضح است آنچه در برابر توسعه صنعتی مانع ایجاد کرده، نه نبود دسترسی به بسیاری از فناوری‌‌‌ها، بلکه نبود نهادهای پیشینی صنعتی شدن بوده است. متخصصان حوزه هوش‌مصنوعی برای خلق تحولی پایدار در صنعت، باید بر تثبیت نهادهای پیشینی صنعت تمرکز کنند. با چنین رویکردی، تحقق واقعی نسل4 و حتی نسل5 صنعت در منطقه دور از دسترس نخواهد بود.
* رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی بوشهر