بزرگنمايي:

بازار آریا - محمدرضا آریافر* مفهوم ناترازی انرژی به وضعیت عدم‌تعادل بین تولید و مصرف انرژی در یک کشور یا منطقه اطلاق می‌شود. به عبارت دیگر، ناترازی انرژی زمانی رخ می‌دهد که مصرف انرژی بیش از میزان تولید آن باشد یا بالعکس، زمانی که تولید انرژی بیشتر از مصرف آن است و نتایج آن در سیستم‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیطی نمود پیدا می‌کند. در ایران، ناترازی انرژی، به‌‌‌ویژه در بخش‌‌‌های تولید برق و مصرف سوخت‌‌‌های فسیلی مساله‌ای اساسی است که عواقب زیادی به همراه دارد.
ناترازی انرژی به معنای عدم‌تعادل بین عرضه و تقاضای انرژی در یک سیستم یا کشور است. این عدم‌تعادل می‌‌‌تواند به دو شکل اصلی رخ دهد: کمبود عرضه انرژی، زمانی که تقاضای انرژی از عرضه آن بیشتر باشد و مازاد عرضه انرژی، زمانی که عرضه انرژی از تقاضا بیشتر باشد. کمبود عرضه می‌‌‌تواند موجب خاموشی‌‌‌ها، کاهش تولید صنعتی، افزایش قیمت‌ها و نارضایتی‌‌‌های اجتماعی شود، در حالی که مازاد عرضه نیز می‌‌‌تواند باعث هدررفت منابع، کاهش بهره‌‌‌وری و افزایش هزینه‌‌‌های نگهداری شود. ناترازی انرژی نه‌تنها بر اقتصاد تاثیر می‌‌‌گذارد، بلکه می‌‌‌تواند پیامدهای اجتماعی و زیست‌‌‌محیطی نیز داشته باشد. برای مثال، کمبود انرژی می‌‌‌تواند باعث کاهش کیفیت زندگی مردم شود، در حالی که مازاد عرضه ممکن است به اتلاف منابع طبیعی و افزایش آلودگی محیط‌زیست منجر شود.
ناترازی انرژی در ایران باعث افزایش واردات سوخت و مواد اولیه برای تولید انرژی می‌شود که هزینه‌‌‌های مالی زیادی به دولت تحمیل می‌کند. در کنار این، عدم‌سرمایه‌گذاری کافی در انرژی‌‌‌های نو و تجدیدپذیر، به بروز بحران‌های اقتصادی در بلندمدت منجر می‌شود. وابستگی بیش از حد به سوخت‌‌‌های فسیلی برای تولید انرژی باعث تولید گازهای گلخانه‌‌‌ای و آلاینده‌‌‌ها می‌شود که تاثیرات منفی زیادی بر محیط‌زیست و کیفیت زندگی شهروندان دارد. ناترازی انرژی در برخی از مناطق ایران به کمبود منابع انرژی، به‌‌‌ویژه برق، منجر شده است. این کمبود انرژی می‌‌‌تواند بر کیفیت زندگی مردم، به‌‌‌ویژه در فصل‌‌‌های گرم سال، تاثیرگذار باشد و بحران‌هایی مانند قطع برق گسترده را ایجاد کند. مصرف بی‌‌‌رویه انرژی و نبود سیستم‌های انرژی کارآمد، هزینه‌‌‌های تولید در بخش‌‌‌های مختلف اقتصادی را افزایش می‌دهد. این امر می‌‌‌تواند رقابت‌‌‌پذیری صنایع ایرانی را در بازارهای بین‌المللی کاهش دهد. ایران به‌عنوان یکی از کشورهای دارای ذخایر عظیم انرژی فسیلی (نفت و گاز)، با مساله ناترازی انرژی مواجه است. این مساله در دو بعد اصلی قابل بررسی است:
اول، کمبود عرضه در بخش برق: ایران یکی از کشورهای با مصرف بالای انرژی در جهان است. سرانه مصرف برق در ایران بسیار بالاتر از میانگین جهانی است. این افزایش مصرف ناشی از رشد جمعیت، توسعه صنایع و استفاده ناکارآمد از انرژی است. در فصول گرم سال (به‌ویژه تابستان)، تقاضای برق به دلیل استفاده گسترده از سیستم‌های خنک‌‌‌کننده به‌شدت افزایش می‌‌‌یابد. این موضوع باعث فشار بر شبکه برق و خاموشی‌‌‌های مکرر می‌شود. شبکه‌‌‌های انتقال و توزیع برق در ایران قدیمی و فرسوده هستند که باعث تلفات انرژی می‌شود. تلفات شبکه برق ایران حدود 10 تا 15‌درصد است که این رقم در مقایسه با استانداردهای جهانی بسیار بالاست.
مسائل ساختاری زیادی وجود دارند که ناترازی انرژی در ایران را تشدید می‌کنند. سیستم‌های انتقال و توزیع انرژی در ایران به دلیل عدم‌به‌‌‌روزرسانی و نگهداری مناسب، دچار فرسودگی شده‌‌‌اند. این مشکل باعث ایجاد تلفات انرژی بالا و هدررفت منابع می‌شود. با وجود پتانسیل‌‌‌های زیاد انرژی خورشیدی، بادی و زمین‌‌‌گرمایی در ایران، استفاده از این منابع تجدیدپذیر در مقایسه با ظرفیت‌‌‌های موجود بسیار پایین است. در بسیاری از بخش‌‌‌های جامعه، فرهنگ مصرف بهینه انرژی وجود ندارد و این مساله موجب افزایش اتلاف انرژی می‌شود. حتی در ادارات و صنایع مختلف، کاهش مصرف انرژی همچنان به‌عنوان اولویت در نظر گرفته نمی‌شود.
دوم، مازاد عرضه در بخش نفت و گاز: تحریم‌‌‌های بین‌المللی باعث شده است که ایران نتواند بخش قابل‌توجهی از تولید نفت و گاز خود را صادر کند. این موضوع باعث شده است تا بخشی از تولید نفت و گاز به مصرف داخلی اختصاص یابد. قیمت پایین انرژی در ایران (به دلیل یارانه‌‌‌های دولتی) باعث شده است تا مصرف داخلی انرژی به‌شدت افزایش یابد. این موضوع نه‌تنها باعث هدررفت منابع می‌شود، بلکه آلودگی زیست‌‌‌محیطی را نیز افزایش می‌دهد. عوامل تشدیدکننده ناترازی انرژی در ایران شامل وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی، فقدان تنوع در منابع انرژی و فرهنگ مصرف نادرست است.
بیش از 90‌درصد سبد انرژی ایران به سوخت‌‌‌های فسیلی وابسته است. این وابستگی باعث شده است تا ایران در برابر نوسانات قیمت نفت و گاز آسیب‌‌‌پذیر باشد. استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر (مانند خورشیدی، بادی و زمین‌‌‌گرمایی) در ایران بسیار محدود است. این در حالی است که ایران پتانسیل بالایی برای توسعه این منابع دارد. قیمت پایین انرژی در ایران باعث شده است که مردم و صنایع انگیزه کمی برای صرفه‌‌‌جویی در مصرف انرژی داشته باشند.
برای حل مشکلات ناترازی انرژی در ایران، نیاز است که راهکارهای مختلفی در سطح کلان و خرد اجرایی شوند. این راهکارها به دو بخش اصلی تقسیم می‌‌‌شوند: کوتاه‌‌‌مدت و بلندمدت. یکی از اولین گام‌‌‌ها در بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی، اصلاح سیستم قیمت‌گذاری است. باید قیمت‌گذاری به‌‌‌گونه‌‌‌ای باشد که مصرف‌کنندگان برای استفاده بهینه از منابع انرژی تشویق شوند. این اصلاحات می‌‌‌تواند شامل کاهش یارانه‌‌‌ها و افزایش تدریجی قیمت‌ها به سمت قیمت‌های واقعی باشد. البته باید مراقب تاثیرات منفی اجتماعی این تغییرات بر گروه‌‌‌های کم‌‌‌درآمد بود. نوسازی و بهبود زیرساخت‌‌‌های انتقال و توزیع انرژی از اهمیت زیادی برخوردار است.
برای کاهش تلفات انرژی و اطمینان از دسترسی به منابع انرژی در همه مناطق کشور، باید سرمایه‌گذاری‌‌‌های جدید در این بخش انجام شود. گسترش فناوری‌‌‌های مدرن در حوزه انرژی می‌‌‌تواند در کاهش تلفات انرژی موثر باشد. به‌عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های هوشمند برای کنترل مصرف انرژی در خانه‌‌‌ها، ادارات و صنایع می‌‌‌تواند به بهینه‌‌‌سازی مصرف کمک کند. در آینده، ایران باید به طور جدی بر توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر تمرکز کند. با توجه به پتانسیل‌‌‌های طبیعی مانند نور خورشید و باد در بسیاری از مناطق کشور، سرمایه‌گذاری در این بخش می‌‌‌تواند راهکار موثری برای تامین انرژی پایدار و کاهش وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی باشد.
ایجاد کمپین‌‌‌های آموزشی و اطلاع‌‌‌رسانی برای ترویج مصرف بهینه انرژی در جامعه از دیگر اقدامات ضروری است. آموزش نحوه استفاده بهینه از انرژی در خانه‌‌‌ها، ادارات و صنایع می‌‌‌تواند به کاهش هدررفت انرژی کمک کند. صنایع باید به سمت استفاده از تکنولوژی‌‌‌های جدید و بهینه‌‌‌سازی فرآیندهای تولید انرژی گام بردارند. این امر نه‌تنها به کاهش مصرف انرژی منجر می‌شود، بلکه می‌‌‌تواند در کاهش هزینه‌‌‌ها و افزایش بهره‌‌‌وری صنعتی تاثیرگذار باشد. دولت باید قوانین و مقرراتی وضع کند که شرکت‌های خصوصی و دولتی را تشویق به سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌‌‌های نو و بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی کند. این سیاست‌‌‌ها می‌‌‌تواند شامل ارائه تسهیلات مالی، معافیت‌‌‌های مالیاتی و حمایت‌‌‌های قانونی باشد.
با اینکه ناترازی انرژی در ایران یک چالش بزرگ است، این چالش می‌‌‌تواند به یک فرصت تبدیل شود؛ البته اگر سیاست‌‌‌ها و استراتژی‌‌‌های مناسبی اتخاذ شوند. در آینده، ایران می‌‌‌تواند به سمت توسعه پایدار و استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر حرکت کند. استفاده بهینه از منابع انرژی نه‌تنها باعث کاهش هزینه‌‌‌ها و وابستگی به واردات انرژی می‌شود، بلکه می‌‌‌تواند تاثیرات مثبتی بر کاهش آلودگی‌‌‌های زیست‌‌‌محیطی و بهبود کیفیت زندگی مردم داشته باشد. با سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌‌های نوین و مدیریت بهینه منابع، ایران می‌‌‌تواند از توانمندی‌‌‌های داخلی خود بهره‌‌‌برداری بهتری داشته باشد و ناترازی انرژی را از میان بردارد.
به همین دلیل، چشم‌‌‌انداز آینده انرژی در ایران می‌‌‌تواند روشن باشد، اما این امر مستلزم همت و اراده جمعی از سوی دولت، بخش خصوصی و جامعه است. اصلاح قیمت‌گذاری انرژی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. حذف یارانه‌‌‌های غیرهدفمند می‌‌‌تواند به کاهش مصرف انرژی کمک کند. یارانه‌‌‌های انرژی در ایران باعث شده است که قیمت انرژی بسیار پایین باشد که این موضوع به افزایش مصرف منجر شده است. اجرای تعرفه‌‌‌های پلکانی برای مصرف انرژی نیز می‌‌‌تواند مشوقی برای کاهش مصرف باشد؛ برای مثال، تعرفه‌‌‌های بالاتر برای مصارف غیرضروری و تعرفه‌‌‌های پایین‌‌‌تر برای مصارف ضروری.
بهبود زیرساخت‌‌‌های انرژی نیز یکی از راهکارهای مهم است. سرمایه‌گذاری در نوسازی شبکه‌‌‌های انتقال و توزیع انرژی می‌‌‌تواند تلفات انرژی را کاهش دهد. توسعه شبکه‌‌‌های هوشمند برق نیز می‌‌‌تواند به مدیریت بهتر عرضه و تقاضای انرژی کمک کند. این شبکه‌‌‌ها قادرند مصرف انرژی را به صورت لحظه‌‌‌ای کنترل و از خاموشی‌‌‌ها جلوگیری کنند.
آموزش و فرهنگ‌‌‌سازی نیز نقش مهمی در بهینه‌‌‌سازی انرژی دارد. افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت بهینه‌‌‌سازی انرژی و روش‌های کاهش مصرف می‌‌‌تواند به تغییر رفتار مصرف‌کنندگان کمک کند. گنجاندن مباحث مربوط به بهینه‌‌‌سازی انرژی در برنامه‌‌‌های درسی مدارس و دانشگاه‌‌‌ها نیز می‌‌‌تواند نسل آینده را به سمت مصرف مسوولانه‌‌‌تر انرژی سوق دهد.
با توجه به چالش‌‌‌های فعلی و راهکارهای پیش‌‌‌رو، چشم‌‌‌انداز آینده انرژی در ایران به میزان موفقیت در اجرای این راهکارها بستگی دارد. در صورت اجرای صحیح و به‌موقع این راهکارها، ایران می‌‌‌تواند به سمت یک سیستم انرژی پایدار و متعادل حرکت کند. کاهش وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی، افزایش صادرات انرژی، توسعه فناوری‌‌‌های نوین و تحقق اهداف توسعه پایدار از جمله مزایای این تحول هستند. بهینه‌‌‌سازی انرژی و کاهش آلاینده‌‌‌ها به ایران کمک می‌کند تا به اهداف توسعه پایدار (SDGs) دست یابد. این موضوع نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی مردم کمک می‌کند، بلکه جایگاه ایران را در جامعه بین‌المللی ارتقا می‌دهد. ناترازی انرژی در ایران یک چالش جدی است که نیازمند اقدامات فوری و بلندمدت است.
با اجرای راهکارهای بهینه‌‌‌سازی انرژی، ایران می‌‌‌تواند به سمت یک سیستم انرژی پایدار و متعادل حرکت کند. این موضوع نه‌تنها به بهبود وضعیت اقتصادی و زیست‌‌‌محیطی کشور کمک می‌کند، بلکه باعث افزایش امنیت انرژی و رفاه اجتماعی نیز می‌شود. آینده انرژی در ایران در گرو تصمیم‌گیری‌‌‌های هوشمندانه و اجرای دقیق سیاست‌‌‌های انرژی است.
* دانشجوی دکترای تخصصی علوم اقتصادی، منابع و انرژی دانشگاه فردوسی مشهد