بزرگنمايي:

بازار آریا - نرگس تنگستانی* سوخت‌‌‌های فسیلی در تاریخ تامین انرژی جهان نقش مهمی ایفا کرده‌‌‌اند، از زغال‌‌‌سنگ در آغازین دوران صنعتی تا نفت و گاز طبیعی. در میان این سوخت‌‌‌ها، گاز طبیعی به دلیل آلودگی کمتر نسبت به سایر سوخت‌‌‌های فسیلی به‌‌‌عنوان یک گزینه پاک‌‌‌تر شناخته می‌‌‌شود و برای کشورهای دارای این منبع، استفاده از آن مزیت محسوب می‌‌‌شود. با این حال، در سال‌‌‌های اخیر، افزایش آلودگی محیط‌‌‌زیست، تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی به وضوح ضرورت اصلاح در الگوهای مصرف انرژی را نشان می‌‌‌دهد. مفهوم توسعه پایدار امروز به یک اصل اساسی در اقتصادهای جهانی تبدیل شده است، و این روحیه از تبعات منفی اجتماعی و زیست‌‌‌محیطی ناشی از رویکردهای سنتی اقتصادی پس از انقلاب صنعتی نشات می‌‌‌گیرد. به همین سبب، کشورها برای دستیابی به اهداف بلندمدت خود، بر مبنای توسعه پایدار برنامه‌‌‌ریزی می‌‌‌کنند.
توسعه پایدار بر سه محور کلیدی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌‌‌محیطی بنا شده است و جوامع باید توجه ویژه‌‌‌ای به تمام این ابعاد داشته باشند. توجه به این مفهوم و تقویت آن در سطح جهانی، به تدریج منجر به کاهش سهم سوخت‌‌‌های فسیلی و افزایش استفاده از انرژی‌‌‌های نو، به‌‌‌ویژه منابع تجدیدپذیر شده است. در این میان، ایران به شدت به سوخت‌‌‌های فسیلی، به‌‌‌ویژه گاز طبیعی وابسته است و حدود 85 درصد برق کشور از این منبع تامین می‌‌‌شود.
اگرچه گاز طبیعی نسبت به زغال‌‌‌سنگ و نفت آلودگی کمتر داشته و جزو سوخت‌‌‌های پاک قلمداد می‌‌‌شود، اما باز هم نمی‌‌‌تواند به‌‌‌عنوان منبع کاملا پاک تلقی شود، زیرا در هنگام احتراق، گازهای گلخانه‌‌‌ای تولید می‌‌‌شوند که تاثیرات منفی بر تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین دارند. وابستگی شدید به این منبع در درازمدت می‌‌‌تواند عواقب زیان‌‌‌باری بر اکوسیستم داشته باشد.
ایران به دلیل وابستگی به گاز طبیعی، با چالشی جدی مواجه است؛ این وابستگی نه تنها بر ظرفیت انرژی پایدار تاثیر می‌‌‌گذارد، بلکه می‌‌‌تواند منجر به کاهش بهره‌‌‌وری از منابع تجدیدپذیر و به خطر افتادن اقتصاد سبز شود. به طور کلی، وجود چالش‌‌‌ها و موانع موجود در سیاستگذاری انرژی مانع از تبدیل ایران به هاب انرژی منطقه‌‌‌ای و جهانی شده است. نبود بازیگران توانمند بخش خصوصی در پایین‌‌‌دست صنعت گاز در کنار قیمت حامل‌‌‌های انرژی، به‌‌‌ویژه گاز طبیعی موجب نوعی عدم تطابق در عرضه و تقاضا شده و بحران انرژی را به وجود آورده است.
در شرایطی که مصرف گاز طبیعی به اوج خود می‌‌‌رسد و تامین آن، به خصوص در فصل‌‌‌های سرد، با مشکل مواجه می‌‌‌شود و خبری از تزریق سرمایه‌‌‌ نیست، دولت ناچار به اعمال محدودیت در تامین برق خواهد بود. این محدودیت‌‌‌ها، که در سال جاری به بی‌‌‌برقی‌‌‌های موقت، نارضایتی عمومی و آسیب به صنایع منجر شد، بیش از هر چیز بر فعالیت‌‌‌های صنعتی که موتور محرک اقتصاد کشور هستند تاثیر می‌‌‌گذارد و تبعات آن در آینده به وضوح نمایان خواهد شد.
وابستگی شدید به گاز طبیعی می‌‌‌تواند ایران را در برابر نوسانات قیمت‌‌‌های جهانی و مشکلات زیست‌‌‌محیطی آسیب‌‌‌پذیر کند. این مشکل به‌‌‌ویژه زمانی که کشور با بحران انرژی روبه‌رو می‌‌‌شود، تشدید می‌‌‌شود. از این رو، تکیه بر یک منبع انرژی محدود مانند گاز طبیعی می‌‌‌تواند به خطرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌‌‌محیطی منجر شود.
بنابراین، تنوع‌بخشی به سبد انرژی، به ویژه از طریق گسترش انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، می‌‌‌تواند به ایجاد تعادل در منابع انرژی کشور یاری رساند. این اقدام به ایران این امکان را می‌‌‌دهد که تصمیمات مستقل‌‌‌تری در زمینه قیمت‌‌‌گذاری اتخاذ کند و وابستگی به گاز به‌‌‌عنوان منبع اصلی انرژی را کاهش دهد.
نگاهی به بحران‌‌‌های آینده
نیروگاه‌‌‌ها، پس از بخش خانگی و تجاری، به عنوان بزرگ‌‌‌ترین مصرف‌‌‌کنندگان گاز طبیعی در کشور شناخته می‌‌‌شوند. اما آیا این وابستگی به گاز طبیعی آینده‌‌‌ای پایدار برای صنعت برق ایران رقم خواهد زد؟ با میانگین راندمان تنها 32 درصد، بخش قابل توجهی از انرژی حاصل از احتراق گاز در نیروگاه‌‌‌ها به هدر می‌‌‌رود. این موضوع جای سوال دارد: آیا واقعا می‌‌‌توانیم به این سیستم اتکا کنیم؟
در سال گذشته، به دلیل ناترازی جدی در تامین گاز طبیعی، حدود 18میلیارد لیتر از سوخت مایع (نفت گاز و مازوت) در نیروگاه‌‌‌ها سوزانده شد و این معادل 9 میلیارد دلار هزینه به دوش کشور گذاشت. این واقعیت تلخ، نگران‌‌‌کننده است. اگر روند فعلی ادامه پیدا کند و با کاهش تولید گاز طبیعی روبه‌‌‌رو باشیم، آیا نیروگاه‌‌‌های حرارتی می‌‌‌توانند خود را با این بحران سازگار کنند؟
علاوه بر این، با وجود ثابت ماندن میزان سوزاندن گازهای فلر (حدود 7 میلیون متر مکعب در روز)، کاهش تولید گاز طبیعی از 765 به 759 میلیون متر مکعب در روز نشان می‌‌‌دهد که ما در حال ورود به دایره‌‌‌ای بسته از بحران هستیم. در شرایطی که کاهش تولید گاز طبیعی ادامه یابد، نیاز به طراحی برنامه‌‌‌ای برای کاهش سوزاندن گازهای فلر از هر زمان دیگری احساس می‌‌‌شود.
به‌‌‌منظور کاهش سوزاندن گازهای فلر و بهبود مدیریت منابع گاز طبیعی در شرایطی که تولید این منابع در حال کاهش است، طراحی یک برنامه جامع و عملیاتی ضروری است. این برنامه جامع می‌تواند شامل این موارد باشد:
1- شناسایی و ارزیابی منابع گاز فلر
نقشه‌‌‌برداری و تحلیل: شناسایی نقاط تولید گاز فلر و ارزیابی حجم و کیفیت این گازها به‌‌‌منظور تدوین یک نقشه راه بهینه برای بهره‌‌‌برداری.
2. توسعه و بهبود فناوری‌‌‌های بازیابی گاز فلر
استفاده از کمپرسورها و سیستم‌‌‌های بازیابی: نصب کمپرسورهای کارآمد برای جمع‌‌‌آوری و بازیابی گاز فلر و تبدیل آن به انرژی یا منبع قابل استفاده.
فناوری‌‌‌های جدید: سرمایه‌‌‌گذاری در فناوری‌‌‌های نوین مانند استخراج گاز فلر از طریق فرآیندهای شیمیایی و الکتروشیمیایی.
3- اتصال به شبکه گاز طبیعی
توسعه زیرساخت‌‌‌های انتقال و ذخیره‌‌‌سازی: ایجاد خطوط لوله و تاسیسات انتقال برای اتصال به شبکه اصلی گاز طبیعی، به‌‌‌طوری که گاز فلر به‌‌‌راحتی و سریع به شبکه سرایت کند.
نصب تاسیسات ذخیره‌‌‌سازی: ایجاد مخازن ذخیره‌‌‌سازی برای کاهش ناپایداری Supply و استفاده در زمان‌‌‌های اوج مصرف.
4- تدوین سیاست‌‌‌های تشویقی
تحریک سرمایه‌‌‌گذاری: ارائه مشوق‌‌‌های مالی برای شرکت‌‌‌ها و سرمایه‌‌‌گذاران به منظور سرمایه‌‌‌گذاری در پروژه‌‌‌های بازیابی و استفاده از گاز فلر.
تنظیم قوانین: وضع قوانین و استانداردهای زیست‌‌‌محیطی و اقتصادی که سوزاندن گاز فلر را محدود سازد و استفاده از فناوری‌‌‌های نوین را تشویق کند.
5. آموزش و پژوهش
•برگزاری کارگاه‌‌‌ها و سمینارها: آموزش کارکنان صنعت انرژی درباره روش‌‌‌های نوین و بهینه استفاده از گاز فلر.
•توسعه پژوهش‌‌‌های دانشگاهی: همکاری با دانشگاه‌‌‌ها و مراکز تحقیقاتی برای توسعه روش‌‌‌های نوین بازیابی و استفاده از گاز فلر.
6- برنامه‌‌‌ریزی و نظارت
•برنامه‌‌‌ریزی مدون: تهیه یک برنامه کوتاه‌‌‌مدت و بلندمدت برای مدیریت گاز فلر با توجه به شرایط محلی و نیازهای انرژی.
برای کوتاه‌‌‌مدت این برنامه‌‌‌ها می‌تواند شامل:
1- شناسایی و ارزیابی منابع گاز فلر
•اجرای نقشه‌‌‌برداری: جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌های مربوط به نقاط تولید گاز فلر و ارزیابی حجم تحویل گاز.
•تحلیل کیفی و کمی: بررسی کیفیت و کمیت گاز فلر برای تعیین پتانسیل بازیابی و استفاده.
2. توسعه زیرساخت‌‌‌های جمع‌‌‌آوری
•نصب سیستم‌‌‌های جمع‌‌‌آوری: راه‌‌‌اندازی کمپرسور و لوله‌‌‌کشی‌‌‌های موقت برای جمع‌‌‌آوری گازهای فلر.
•ایجاد تاسیسات ذخیره‌‌‌سازی موقت: راه‌‌‌اندازی مخازن موقت برای جمع‌‌‌آوری و ذخیره‌‌‌سازی گاز فلر به‌‌‌منظور استفاده در زمان‌‌‌های نیاز.
3- آموزش و توانمندسازی نیروی کار
•برگزاری کارگاه‌‌‌های آموزشی: آموزش کارکنان درباره تکنولوژی‌‌‌های نوین و روش‌‌‌های بهینه جمع‌‌‌آوری و استفاده از گاز فلر.
•تدوین دستورالعمل‌‌‌های کار: ارائه راهنمایی‌‌‌های دقیق برای عملیات بازیابی و مدیریت گاز فلر.
4- توسعه مجوزها و همکاری‌‌‌های قانونی
•ایجاد چارچوب قانونی: تهیه و تنظیم مجوزهای لازم برای پروژه‌‌‌های جمع‌‌‌آوری گاز فلر.
•همکاری با نهادهای محلی: برقراری ارتباط با سازمان‌‌‌های محیط‌‌‌زیست و انرژی برای تسهیل فعالیت‌‌‌ها و پروژه‌‌‌ها.
5- نظارت و ارزیابی مستمر
•ایجاد سیستم نظارت: پیگیری مستمر از پروژه‌‌‌های جمع‌‌‌آوری و استفاده از گاز فلر و ثبت داده‌‌‌ها.
•تحلیل نتایج: بررسی عملکرد سیستم و ارزیابی میزان موفقیت در کاهش سوزاندن گاز فلر.
برنامه بلندمدت می‌تواند شامل:
1-سرمایه‌‌‌گذاری در فناوری‌‌‌های نوین
•تحقیق و توسعه: سرمایه‌‌‌گذاری در فناوری‌‌‌های نوین برای بازیابی گاز فلر، از جمله سیستم‌‌‌های تبدیل انرژی و گازسوزی.
•ایجاد خط تولید: راه‌‌‌اندازی خطوط تولید برای تبدیل گاز فلر به محصولات انرژی جدید، مانند الکتریسیته یا سوخت‌‌‌های پاک.
2- توسعه زیرساخت‌‌‌های پایدار
•ایجاد شبکه‌‌‌های پایدار: برنامه‌‌‌ریزی برای تاسیس سیستم‌‌‌های پایدار و دائمی برای جمع‌‌‌آوری و انتقال گاز فلر به شبکه گاز طبیعی.
•گسترش تاسیسات ذخیره‌‌‌سازی: سرمایه‌‌‌گذاری در مخازن ذخیره‌‌‌سازی بزرگ‌تر و مطمئن‌‌‌تر برای استفاده طولانی‌‌‌مدت.
3- تحریک سرمایه‌‌‌گذاری و همکاری بین‌‌‌المللی
•جذب سرمایه‌‌‌گذاری خارجی: ایجاد مشوق‌‌‌ها و جشنواره‌‌‌های سرمایه‌‌‌گذاری برای جذب منابع مالی خارجی در پروژه‌‌‌های انرژی.
•همکاری با دانشگاه‌‌‌ها و مراکز تحقیقاتی: راه‌‌‌اندازی پروژه‌‌‌های تحقیقاتی مشترک برای بهبود فناوری‌‌‌های بازیابی و استفاده از گاز فلر.
4- مدیریت یکپارچه و پایش پیشرفت
•ایجاد سیستم مدیریت یکپارچه: تدوین یک سیستم مدیریت انرژی یکپارچه برای نظارت بر تمامی موفقیت‌‌‌ها و چالش‌‌‌ها.
•گزارش‌‌‌دهی منظم: ارائه گزارش‌های دوره‌‌‌ای درباره عملکرد و پیشرفت برنامه به ذی‌نفعان و سیاستگذاران.
5- آموزش و پژوهش مستمر
•برگزاری کنفرانس‌‌‌های بین‌‌‌المللی: برگزاری نشست‌‌‌ها و سمینارهای بین‌‌‌المللی برای به اشتراک‌‌‌گذاری تجربیات و نوآوری‌‌‌ها در زمینه مدیریت گاز فلر.
•توسعه برنامه‌‌‌های آموزشی بلندمدت: ایجاد برنامه‌‌‌های آموزشی برای تربیت نیروی متخصص در زمینه مدیریت و بازیابی گاز فلر.
•نظارت و ارزیابی: ایجاد یک سیستم نظارتی برای پیگیری پیشرفت برنامه و ارزیابی نتایج اقدامات انجام شده، به‌‌‌طوری که بتوان در صورت نیاز برنامه‌‌‌ها را اصلاح و به‌‌‌روزرسانی کرد.
به طور کلی برای برون‌رفت از وضعیت موجود و حرکت به سمت توسعه پایدار در آینده باید با نگاه واقع‌‌‌بینانه به کشور نگاه کرده، سپس برای رفع چالش‌‌‌های موجود کوشید.
* پژوهشگر اقتصاد نفت و انرژی