بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر کامران کرمی* نقش مناطق در ژئوپلیتیک جهانی و رقابت قدرت‌های بزرگ جایگاه تعیین‌کننده‌ای است. به‌ویژه منطقه خاورمیانه و زیرسیستم خلیج فارس که گرانیگاه انرژی و کانون اقتصاد سیاسی بین‌المللی است. از منظر تحول در این جایگاه در طول یک دهه گذشته است که شاهد تغییر نقش بازیگران شورای همکاری و در راس آنها عربستان سعودی و امارات در مناقشه ایران و آمریکا از دنباله‌روی به بی‌طرفی فعال و سازنده هستیم.
این تحول نقش و جایگاه را می‌توان از تغییر اولویت‌های داخلی-منطقه‌ای-بین‌المللی بلوک GCC، تا توسعه روابط دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران و میانجی‌گری - میزبانی شیخ‌نشین‌ها در مذاکرات غیرمستقیم تهران و واشنگتن به‌خوبی مشاهده کرد. به عبارت دیگر جایگاه منطقه خلیج فارس و نقش بازیگران شورای همکاری به سود روند مذاکرات و تقویت‌کننده آن است. از این منظر، خواست و اراده رهبران منطقه برای حل مناقشه هسته‌ای و بهبود روابط تهران و واشنگتن برخلاف یک دهه گذشته می‌تواند بستر مناسبی برای فراتر رفتن از نقش سنتی همسایگی و تعریف شبکه‌ای جدید از روابط منطقه‌ای باشد. این ظرفیت در منطقه و میان ایران و همسایگان جنوبی خلیج فارس وجود دارد و شکل‌گیری توافق بین ایران و آمریکا می‌تواند تکمیل‌کننده این همکاری در‌حال‌ظهور باشد.
نقش امارات عربی متحده و به‌ویژه عربستان سعودی در این فرآیند بسیار کلیدی‌تر از سایر بازیگران خلیج فارس و در یک سطح کلان‌تر غرب آسیاست. ظرفیت‌های سیاسی، مالی، اقتصادی و دیپلماتیک این دو بازیگر می‌تواند بر نقش سایر دولت‌های عرب منطقه تاثیرگذار باشد. دنباله‌روی دولت‌های عربی از امارات و عربستان سعودی در فضای منازعه با ایران در طول یک دهه گذشته شاهدی بر این مدعاست. بنابراین با تغییر نقش و تحول در جایگاه و ترسیم فضای جدید در روابط ایران با امارات و به‌ویژه عربستان، نقش سایر دولت‌های عربی می‌تواند در این معادله قرار بگیرد. 
تهران و ریاض با درک پویایی‌های جدید منطقه‌‌ای و بین‌المللی از مارس 2023 تصمیم به احیای روابط دیپلماتیک گرفتند و از آن تاریخ تا لحظه نگارش این یادداشت، سایر ابعاد روابط را مورد رایزنی‌های سطح بالا قرار دادند. در این میان بعد دفاعی-امنیتی روابط تهران و ریاض نیز به موازات بعد سیاسی و اقتصادی در دستورکار قرار گرفته و در حال توسعه است. سفر ارتشبد فیاض بن حامد الرویلی به ایران در 20 آبان و متقابلا سفر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران به ریاض که در دستورکار دو کشور قرار دارد، می‌تواند فهم جدیدی از روابط را در جغرافیای منازعه خاورمیانه تثبیت کند و آن را به توافقات و همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه نظامی پیوند دهد. با ادراک پویا و فزاینده از چنین بستری است که ریاض در تلاش بوده تا روابط خود با هر دو سوی مناقشه را در وضعیت همکاری و همگرایی قرار دهد. 
دولت‌های عربی خلیج فارس برای دهه‌ها متحدان منطقه‌ای ایالات متحده به شمار رفته و در تلاش بوده‌اند حتی با تغییر اولویت‌های استراتژیک آمریکا در خاورمیانه، مزیت‌های خود را برای حفظ این اتحاد چند‌دهه‌ای محفوظ نگه دارند. متقابلا و با آگاهی از تعارضات ساختاری میان ایران و شورای همکاری خلیج فارس، بلوک عربی در تلاش بوده تا با تغییر نگاه و اولویت‌های خود به سمت اقتصاد سیاسی با رونمایی از سندهای چشم‌انداز، روابط با ایران را نیز از وضعیت تنش فراگیر خارج کرده و به آن قوای تازه‌ای بخشد. متقابلا جمهوری اسلامی ایران نیز با درک اهمیت سیاست همسایگی و همسایگان به‌عنوان واقعیت‌های ژئوپلیتیک تغییرناپذیر در محیط پیرامونی خود، زمینه فراتر رفتن از سیاست سنتی مهار همسایگان به سمت مدیریت روابط و عدم‌قطعیت‌ها با این مجموعه را در چشم‌انداز خود قرار داده است. 
بنابراین دو طرف با به‌روز‌رسانی ابزارهای سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی خود برای مواجهه با افزایش ریسک‌های ژئوپلیتیک، عدم‌قطعیت‌ها را مدیریت و زمینه را برای تعریف‌بخشی به حوزه‌های اولیه همکاری به‌ویژه ذیل تجارت فراهم کرده‌اند. از این منظر است که بازیگران شورا نمی‌خواهند بخشی از همراهی با پروژه فشار حداکثری علیه ایران باشند و تلاش می‌کنند نه‌تنها در چنین موقعیتی قرار نگیرند، بلکه کنش فعالانه را جایگزین واکنش منفعلانه کنند و به سمت میانجی‌گری و وساطت میان ایران و آمریکای ترامپ حرکت کنند. از این زاویه است که تغییر اولویت‌های عربستان ذیل پروژه 2030 را می‌توان با تبدیل شدن به کانون دیپلماسی منطقه‌ای و میانجی‌گری مشاهده کرد. میانجی‌گری صلح اوکراین، جنگ غزه و پرونده هسته‌ای ایران نمونه‌هایی از سیاست جدیدی است که عربستان و شورای همکاری را در وضعیت ابتکار عمل فعال و سازنده قرار داده است.
* پژوهشگر مسائل خلیج‌فارس