بازار آریا - جواد علی اکبری* در دنیای امروز، با افزایش بی‌‌‌‌‌‌سابقه تسهیلات ارائه‌شده توسط بانک‌ها و ظهور کسب‌وکارهای نوین مالی همچون لندتک‌‌‌ها و خدمات BNPL، فضای مالی و اعتباری جهان بیش از گذشته پیچیده‌‌‌ و رقابتی‌‌‌ شده است.
این تحولات، داده‌‌‌ها را به یکی از ‌‌منابع باارزش در این کسب‌وکارها تبدیل کرده‌‌‌اند، به طوری که این شرکت‌ها به کمک تحلیل داده‌‌‌ها و کسب بینش عمیق از آنها، فرآیندهای خود را بهینه‌‌‌سازی کرده و با حفظ مزیت‌‌‌های رقابتی خود، استانداردهای بین‌المللی در زمینه نظارت بر ریسک‌‌‌های مالی را به بهترین شکل ممکن رعایت می‌‌‌کنند. در این راستا، بهبود فرآیند وصول مطالبات با روش‌های داده‌محور، به عنوان بخش پایانی فرآیند مدیریت اعتبار، اهمیت قابل‌توجهی پیدا کرده است که نمود آن در محصولات متنوع شرکت‌های اعتبارسنجی در جهان برای این حوزه به‌وضوح قابل مشاهده است.
شرکت‌های اعتبارسنجی در دنیا، داده‌‌‌های متنوع اشخاص حقیقی و حقوقی شامل اطلاعات تسهیلات، چک، قبوض، مالیات، محکومیت‌های مالی و اطلاعات هویتی را از منابع اطلاعاتی مختلفی مانند کسب‌وکارهای مالی (بانک‌ها، لندتک‌‌‌ها، BNPLها و شرکت‌های بیمه) و سازمان‌های دولتی جمع‌آوری و تجمیع می‌کنند. این داده‌‌‌ها پس از پردازش، در قالب انواع مختلفی از گزارش‌‌‌های اعتباری ارائه شده و با استخراج بینش از داده‌‌‌ها و استفاده از مدل‌های هوش مصنوعی تفسیرپذیر، به خدمات و محصولات ارزنده‌ای تبدیل می‌‌‌شوند. این خدمات تنها به فرآیند اعتبارسنجی در زمان درخواست وام محدود نمی‌شوند، بلکه در فرآیند وصول مطالبات نیز نقش برجسته ایفا می‌کنند. به عبارت دیگر، شرکت‌های اعتبارسنجی محصولات تخصصی و مجزایی را برای مراحل مختلف وصول مطالبات ارائه می‌دهند؛ با این هدف که فرآیندی یکپارچه، قابل اتکا و پیش‌بینی‌‌‌پذیر در تمامی مراحل تعامل با مشتری فراهم شود.
در ادامه، به دو دسته مهم از محصولات شرکت‌های اعتبارسنجی که در فرآیند وصول مطالبات نقش کلیدی ایفا می‌کنند، اشاره خواهد شد.
مدیریت وصول مطالبات در فاز اولیه
محصولات این دسته برای اشخاصی طراحی شده‌‌‌اند که در بازپرداخت تسهیلات اعطاشده به آنها دارای تاخیر هستند، اما این تاخیر هنوز در مراحل اولیه قرار داشته و با وضعیت بحرانی فاصله دارد. در این محصولات، احتمال ادامه تاخیر شخص در پرداخت بدهی‌‌‌ها و نزدیک شدن تسهیلات به وضعیت بحرانی محاسبه می‌شود. هدف اصلی استفاده از این محصولات، پیشگیری از تبدیل تسهیلات به مطالبات معوق و غیرجاری است که زیان‌‌‌های قابل‌توجهی برای موسسات مالی و حتی اقتصاد کشورها به همراه دارد.
به‌‌‌عنوان نمونه‌‌‌ای برجسته، شرکت اعتبارسنجی کشور مکزیک، محصولی با عنوان امتیاز هوشمند وصول مطالبات ارائه داده است که با تحلیل داده‌‌‌های مرتبط با سابقه فرد در بازپرداخت تسهیلات و بهره‌‌‌گیری از الگوریتم‌‌‌های پیشرفته هوش مصنوعی، احتمال ادامه تاخیر فرد در بازپرداخت اقساط را برای تسهیلات دارای تاخیر اندک در بازپرداخت محاسبه می‌کند. لازم به ذکر است که محصولات مشابه در کشورهای دیگر همچون آمریکا، برزیل، ترکیه، قزاقستان، آفریقای جنوبی و مراکش نیز توسط شرکت‌های اعتبارسنجی ارائه شده‌‌‌اند.

مدیریت وصول مطالبات در مراحل بحرانی
محصولات این دسته برای تسهیلاتی طراحی شده‌‌‌اند که دریافت‌کنندگان آنها به مدت طولانی از پرداخت تعهدات خود امتناع کرده‌‌‌اند. هدف اصلی این محصولات، محاسبه احتمال پرداخت مبلغی از بدهی یا پیش‌بینی مقدار قابل وصول از این نوع تسهیلات است. به‌طور مثال، یکی از محصولات شرکت اکویفکس در کانادا، به تسهیلاتی می‌‌‌پردازد که بیش از یک‌سال تاخیر در بازپرداخت دارند. این محصول با استفاده از مدل‌‌‌های پیشرفته هوش مصنوعی، احتمال اینکه مشتری در شش‌ماه آینده حداقل 25دلار پرداخت داشته باشد را محاسبه می‌کند.
نقش ابزارهای وصول مطالبات در تصمیم‌گیری
محصولات فوق به‌عنوان ابزارهای تصمیم‌‌‌یار، شرکت‌ها را قادر می‌‌‌سازند تا مشتریان خود را مطابق با سابقه اعتباری‌شان به شیوه‌ای کارآمد و پویا دسته‌بندی کرده و موثرترین استراتژی‌‌‌های وصول مطالبات را برای هر گروه برنامه‌‌‌ریزی کنند و در نتیجه، منابع محدود خود (مانند نیروی انسانی و زمان) را در راستای بهینه‌سازی فرآیند وصول مطالبات به بهترین شکل ممکن به کار گیرند.
به عبارت دیگر، کسب‌وکارهای مالی به وسیله ابزارهای وصول مطالبات که توسط شرکت‌های اعتبارسنجی ارائه می‌شود، به صورت هوشمندانه، شفاف و قاطع تصمیم می‌‌‌گیرند برای هر گروه از مشتریان چه اقداماتی تا چه مدت و به چه ترتیب انجام شود. همچنین، ابزارهای وصول مطالبات می‌‌‌توانند برای تصمیم‌گیری در خصوص پیگیری حقوقی یا فروش این نوع تسهیلات نیز کارآیی چشم‌گیری داشته باشند.
رویکرد متمرکز بر ارزش مشتری
نکته قابل‌توجه دیگر این است که ابزارهای نوین سنجش ریسک وصول مطالبات، ضمن بهینه‌سازی عملکرد کسب‌وکارهای مالی، رویکردی متمرکز بر ارزش مشتری را نیز دنبال می‌کنند. به عبارت دیگر، این ابزارها نه‌تنها کارآیی فرآیندهای مالی را تقویت می‌کنند، بلکه به طور موثری به افزایش رضایتمندی طرفین قرارداد تسهیلاتی در تمامی مراحل، از دریافت تا بازپرداخت تسهیلات، کمک می‌کنند.
بنابراین، در دنیای مدرن امروز، شرکت‌های اعتبارسنجی تنها به‌عنوان ارائه‌‌‌دهنده گزارش و امتیاز اعتباری شناخته نمی‌‌‌شوند، بلکه نقشی فراتر از ارزیابی اشخاص در فرآیند درخواست وام ایفا می‌کنند. این شرکت‌ها با استخراج سابقه رفتار مالی اشخاص و بهره‌‌‌گیری از مدل‌‌‌های پیشرفته و دقیق هوش مصنوعی تفسیرپذیر، در تمامی مراحل مدیریت تسهیلات مالی، به‌ویژه در مرحله وصول مطالبات، نقش کلیدی ایفا می‌کنند. در ایران نیز با توجه به حجم قابل ملاحظه تسهیلات غیر‌جاری و گسترش روش‌های نوین تامین مالی همچون BNPL و لندتک‌‌‌ها، توجه به تجارب بین‌المللی و بومی‌سازی ابزارهای سنجش ریسک وصول مطالبات می‌‌‌تواند گامی موثر در کاهش مطالبات معوق و ارتقای کارآیی فرآیندهای اعتباری باشد.
* پژوهشگر حوزه اعتبارسنجی