بزرگنمايي:

بازار آریا - مؤلف کتاب «ایران ‌و دولت ملی‌ در جنگ‌ جهانی اول» گفت: اگر راه مصدق تداوم می‌یافت و منتج به استقرار یک دولت دموکراتیک، پیشرو و سازنده در ایران شده بود و استبداد داخلی و استعمار خارجی را مهار می‌کرد شاید راه درخشان‌تری ایجاد می‌شد.

علیرضا ملائی‌توانی در گفت‌وگو با خبرنگار شانا درباره علت و زمینه‌های پیدایش و انگیزه‌های ملی شدن نفت اظهار کرد: در این زمینه بحث‌های مفصل و گسترده‌ای صورت گرفته و آثار فراوانی نوشته و ایده‌های متفاوت و متنوعی مطرح شده است. در روایت رسمی حکومت پهلوی، به‌گونه خاصی این موضوع روایت شده است. جبهه ملی، انگلیسی‌ها، روس‌ها و عوامل اسلامگرای رادیکال در جنبش ملی شدن نفت نیز به گونه‌های مختلف این پدیده را روایت کردند.
وی با بیان اینکه به نظرم عامل اصلی و انگیزه بزرگ در جنبش ملی شدن نفت، تلاش برای احیای مشروطیت و آرمان‌های مشروطه در ایران بود که تقریباً در 16 ساله دیکتاتوری رضاشاه کامل به حاشیه رانده شده بود و پیش از آن نه در دوره پیروزی مشروطه و نه در سال‌های منتهی به کودتای 1299 تا پادشاهی رضاشاه زمینه‌ای برای استقرار مشروطه در ایران فراهم نشد، بیان کرد: شرایطی پیش آمده بود که مشروطه‌خواهان دوباره با استفاده از شعار ملی شدن نفت و با توجه به فضای ضداستعماری ‌که در ایران پدید آمده بود و مداخلاتی که قدرت‌های بزرگ در سال‌های جنگ جهانی دوم در ایران داشتند و طمع‌ورزی‌های آنها به قلمرو ایران، سرزمین ایران و تجزیه خاک ایران، طیفی از روشنفکران، دولتمردان و اصلاح‌گران کم‌وبیش دخیل که خاطراتی از انقلاب مشروطه و آرمان‌های آن داشتند دوباره گرد هم آمدند و در درون طیف گسترده‌ای به نام جبهه ملی برای احیای آن آرمان‌ها تلاش‌کردند.
‌استاد تاریخ پژوهشگاه ‌علوم انسانی ادامه داد: به همین خاطر دکتر مصدق انگیزه سیاسی را مهم‌تر از انگیزه‌های اقتصادی می‌دانست، یعنی اصل نفت بهانه‌ای برای رسیدن به هدف بزرگ‌تری بود که اگر تحقق می‌یافت، مسئله نفت، مسائل اقتصادی، سیاست بین‌الملل، چپاولگری قدرت‌های بزرگ و به‌ویژه انگلیسی‌ها و سهم‌خواهی روس‌ها در قضیه نفت ایران به کلی حل‌وفصل می‌شد.
تلاش برای اعاده حاکمیت ملی و تحقق اراده ملت
ملائی‌توانی با بیان اینکه ملی شدن صنعت نفت تلاشی برای اعاده حاکمیت ملی، تحقق اراده ملت و حاکمیت ملت بر سرنوشت خودش بود، افزود: در آن فضا به‌ویژه با راهی که دکتر مصدق در پیش گرفت و آزادی‌های مدنی، دموکراتیک و آکادمیک که در کشور ایران در آن سال‌ها رواج یافت و سمبل این حاکمیت در شخص دکتر مصدق تجلی پیدا کرد با این هدف صورت گرفت و طبیعی بود که اگر این مسئله محقق می‌شد همه مشکلات ایران تا حد زیادی با یک عزم ملی در چارچوب منافع ملی و در پرتو وحدت ملی می‌توانست مشکلات کشور را به‌تدریج حل‌وفصل کند و به نظر می‌آید این در روایت‌شناسی انگیزه‌های ملی شدن نفت نقش عظیمی داشته باشد.
وی بیان کرد: به نظر می‌آید همه کسانی که از تحقق اراده ملت، حاکمیت مشروطه و استقرار دموکراسی در ایران و تحقق اراده ملت در تعیین سرنوشت سیاسی خودش آسیب می‌دیدند، در برابر جبهه ملی و آرمان مشروطه ایستادند و در برابر آرمان‌های جنبش ملی شدن نفت مقاومت کردند و تمام ابزارها، امکانات داخلی، بین‌المللی، سیاسی و اقتصادی را که در اختیار داشتند برای ناکام گذاشتن این هدف و برای نابودی این آرمان بسیج کردند.
مؤلف کتاب «ایران ‌و دولت ملی‌ در جنگ‌ جهانی اول» ادامه داد: اینها در یک سطحی دست به ائتلاف‌های گسترده، پنهانی و پشت پرده زدند که در پیوند با دربار، شبکه مالی گسترده آن، الیگارشی رانت‌خوار که در امور مالی، اقتصادی و امور زمین‌داری وجود داشت و شبکه‌های وابسته آنها و امپراتوری بریتانیا دست‌به‌دست هم دادند و برای ناکامی این جنبش بزرگ و این آرمان تحقق دموکراسی در ایران متحد شدند و تلاش کردند آن را ناکام بگذارند.
ملی شدن نفت جدال بین دو جریان
ملائی‌توانی تاریخ ملی شدن نفت را جدال بین دو جریان و وابستگان آنها بیان کرد و گفت: جریانی، طیفی و تفکری در راه استقرار دموکراسی و استقرار نهادهای مدنی جدید در ایران و تحقق اراده ملی و حاکمیت قانون در چارچوب قانون اساسی تلاش می‌کرد و طیف دیگری در راه خودکامگی، استقرار حاکمیت وابسته در ایران و پیوندهای پنهانی بین استبداد داخلی و استعمار خارجی برای ناکام گذاشتن این هدف بزرگ و برای رسیدن به منافع شخصی تلاش می‌کردند. این دو جریان تداوم یافت و سبب شد در کودتای 28 مرداد جریان دوم بر جریان اول غلبه کند و کمر همت برای نابودی کامل جریان دموکراسی‌خواهی در ایران ببندند. به همین خاطر تنها جریان دموکراسی‌خواهی در سال‌های پیش از انقلاب را که در جبهه ملی تحقق یافت آن را تا حد زیادی نابود و ناکام گذاشت.
وی در پاسخ به پرسشی درباره تأثیر بین‌المللی جنبش ملی شدن نفت اظهار کرد: تأثیر بین‌المللی را در دو ساحت می‌توان دید. نخست در یک عرصه بین‌المللی که آن زمان جنگ سرد شروع شده بود و با مسئله آذربایجان تقریباً آغاز شد و به موضوعی مهم تبدیل شد و اتفاقاً چون با استقرار دموکراسی و تحقق اراده ملت این جنبش همراه بود، نه بلوک شرق نه بلوک غرب هیچ‌کدام خواهان توفیق این حرکت نبودند، بنابراین هر دو پنهان و ناپیدا، پیوسته و ناپیوسته برای نابودی آن تلاش می‌کردند، به همین دلیل شما می‌بینید به‌رغم کمک‌هایی که ایران می‌خواست از آمریکا یا برای دریافت مطالباتش از دولت شوروی دریافت کند، هر دو از هر نوع کمک و حتی پرداخت معوقات و بدهی به دولت ایران خودداری کردند تا این جریان را ناکام بگذارند، علت آن نیز مشخص بود.
‌استاد تاریخ پژوهشگاه ‌علوم انسانی تصریح کرد: وقتی‌ یک جریان ‌سوم و راه سوم که بعدها به‌عنوان «جنبش عدم تعهد» شکل گرفت از همین ایده‌ها اثر پذیرفته بود و ایده‌های دکتر مصدق در شکل‌دهی این جنبش نقش مهم و مستقلی داشت، البته آن جریان نتوانست یک نیروی مؤثر و یک بازیگر و کنشگر فعال در عرصه بین‌المللی عمل کند، اما اگر راه مصدق تداوم می‌یافت و منتج به استقرار یک دولت دموکراتیک، پیشرو و سازنده در ایران شده بود و استبداد داخلی و استعمار خارجی را مهار می‌کرد شاید راه درخشان‌تری ایجاد می‌شد.
تأثیر ملی شدن نفت برای جنبش‌های استقلال‌خواهانه
ملائی‌توانی با بیان اینکه طبیعتاً چون قدرت‌های استعمارگر و سلطه‌جو این راه را نمی‌پسندیدند، عزمشان را برای نابودی این حرکت به کار گرفتند و تحریم‌های گسترده‌ای بر دولت ایران اعمال و سعی کردند دولت ایران را منزوی و ایزوله کنند و راه ارتباطی با جهان خارج را در مبادلات مالی و در پیوندهای سیاسی قطع کنند و در شرایطی دشوار قرار دهند، بیان کرد: اما این فکر اثر خودش را در مصر و در بسیاری از جنبش‌های استقلال‌خواهانه جهان گذاشت و نشان داد این فکر مهمی است و امروز هم این ایده بسیار مهم و درخشان و قابل‌تأملی است که بتواند نظم دوقطبی یا نظم چندقطبی سلطه‌گرانه قدرت‌های بزرگ را بر هم زند و راهی برای کشورهای استقلال‌خواه جهان‌سومی باز کند.
گفتنی است ملائی‌توانی کتاب پنج‌جلدی با عنوان «اسناد نفت ‌با تأکید بر ملی شدن صنعت نفت» را در نوبت چاپ دارد.