بزرگنمايي:

بازار آریا - آینده اقتصاد ایران چیست؟ آیا کشور فرصت لازم برای عبور از بحران‌های پیچیده داخلی و خارجی را دارد؟ آیا می‌توان به اصلاحات اقتصادی امیدوار بود؟ اینها پرسش‌هایی هستند که ذهن بسیاری از صاحب‌نظران و فعالان اقتصادی کشور را درگیر کرده‌ است.

«مسعود نیلی»، اقتصاددان و استاد دانشگاه صنعتی شریف، در گفت‌وگویی از بحران اقتصادی، اجتماعی و روابط خارجی کشور سخن می‌گوید. 
نیلی، معتقد است که کشور در سال 1404 وارد دوره‌ای حساس شده و ادامه روند فعلی ممکن است به بحران‌های جدی‌تری منجر شود. او با هشدار درباره وضعیت بغرنج ناترازی‌ها در بخش‌های مختلف اقتصاد و چالش‌های ناشی از شکاف‌های اجتماعی و روابط خارجی، از اولویت‌های اصلاحی سخن می‌گوید و چشم‌اندازهای امیدوارکننده‌ای برای حل بحران‌ها ترسیم می‌کند.
وی می‌گوید: «در اقتصاد امروز ایران، ناترازی‌های عمیقی وجود دارد؛ این ناترازی‌ها، نه فقط در بخش بودجه یا نظام بانکی، بلکه در حوزه انرژی، محیط زیست و صندوق‌های بازنشستگی نیز مشاهده می‌شود. در کنار این، تنش‌های روابط خارجی به شکلی شدید و پیچیده، اقتصاد ایران را تحت تأثیر قرار داده است. اما مهم‌ترین مسأله از دید من، شکاف‌های اجتماعی است؛ شکاف‌هایی که در بین نسل‌ها، اقشار و گروه‌های مختلف و همچنین در ابعاد فرهنگی و جنسیتی مشاهده می‌شود.»
به باور نیلی، این سه بحران در یک مثلث قرار دارند، اما موضوع اعتماد اجتماعی به‌عنوان مرکز این مثلث، نقش حیاتی در مدیریت بحران‌های دیگر ایفا می‌کند.
او سرمایه اجتماعی را «پایه اصلاحات اقتصادی» می‌داند و هشدار می‌دهد که نبود این سرمایه، هر گونه تغییرات ساختاری را به اصلاحاتی خشونت‌بار تبدیل خواهد کرد.
روابط خارجی؛ عامل تعیین‌کننده در اصلاحات اقتصادی
یکی دیگر از مسائل مهمی که نیلی درباره آن صحبت می‌کند، روابط خارجی و تأثیر مستقیم آن بر وضعیت اقتصادی کشور است.
او می‌گوید: «تنش‌های سیاسی و بویژه فشارهای ناشی از تحریم‌ها، استقلال اقتصادی ما را از بین برده است. امروز صادرات نفت ما به‌شدت محدود شده و بحران‌های ارزی روز به روز شدیدتر می‌شود. این مسأله نه تنها بودجه کشور را تحت فشار قرار می‌دهد، بلکه اصلاحات اقتصادی را نیز دشوارتر می‌کند.»
نیلی از تعاملات سیاسی و تلاش برای کاهش تنش‌های خارجی به‌عنوان یکی از اولویت‌های حیاتی نظام حکمرانی یاد می‌کند.
او می‌گوید: «بدون کاهش تنش‌های بین‌المللی، ابتکار اصلاحات اقتصادی از دست ما خارج خواهد شد. ما نمی‌توانیم در شرایط فشارهای خارجی، تصمیمات بزرگ اقتصادی بگیریم. برای این کار، ابتدا باید روابط خارجی را بهبود بخشیم و سپس به سراغ اصلاحات اقتصادی برویم.»
نیلی به تجربه دولت «خاتمی» اشاره می‌کند و می‌گوید که سیاست خارجی تنش‌زدای آن دوره فرصت‌هایی ایجاد کرد، اما جامعه داخلی همچنان مقاومت‌هایی در برابر اصلاحات اقتصادی نشان داد. او از این موضوع به‌عنوان دلیلی برای اهمیت سرمایه اجتماعی یاد می‌کند و تأکید دارد که اعتماد جامعه کلید حل بحران‌هاست.
شکاف‌های اجتماعی مسأله فوریتی
به عقیده نیلی، بحران شکاف‌های اجتماعی، فوری‌ترین مسأله‌ای است که نظام حکمرانی باید به آن رسیدگی کند.
نیلی می‌گوید: «در جامعه کنونی، شکاف‌های متعدد میان نسل‌ها، زنان و مردان و اقشار مختلف مشهود است. این شکاف‌ها باعث شده‌اند که جامعه از پذیرش تغییرات اقتصادی فاصله بگیرد. اگر جامعه به حاکمیت اعتماد نکند و حس کند که اصلاحات اقتصادی به نفع او نیست، هیچ‌گونه حمایتی از این تغییرات انجام نخواهد داد.»
نیلی به این نکته اشاره می‌کند که سرمایه اجتماعی در کشور به دلیل سیاست‌های غلط، ناکارآمدی سیستم حکمرانی و فساد گسترده به حداقل ممکن رسیده است.
او معتقد است که اصلاح این وضعیت، از پذیرش نسل جوان و توجه به نیازهای آنان آغاز می‌شود.
طبق گفته نیلی، «نسل جوان و اقشار مختلف جامعه باید احساس کنند که آینده‌ای روشن در انتظارشان است. بدون جلب این اعتماد، هیچ سیاست اصلاحی موفق نخواهد شد و جامعه در برابر هر گونه تغییرات مقاومت خواهد کرد.»
اولویت‌هایی برای اصلاحات در سال 1404
نیلی همچنین درباره سال 1404 و ضرورت تغییرات بنیادین در حکمرانی کشور صحبت می‌کند.
اومی‌گوید: «سال 1404 می‌تواند نقطه عطفی باشد. کشور باید تصمیم بگیرد که کدام مسیر حکمرانی را انتخاب کند: مسیر منفعل که تنها به مدیریت بحران‌ها محدود است یا مسیر فعال که به اصلاحات گسترده و شجاعانه منجر می‌شود. برای انتخاب مسیر دوم، باید اعتماد عمومی جلب شود، روابط خارجی بهبود یابد و سپس اصلاحات اقتصادی آغاز شود.»
استاد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف معتقد است که کشور در حال حاضر در یک «نقطه حساس» قرار دارد و هرگونه تصمیم‌گیری اشتباه می‌تواند مشکلات بزرگ‌تری برای جامعه ایجاد کند.
ناترازی‌ها؛ بحرانی حیاتی اما نه فوری
نیلی در بخشی از گفت‌وگو، با اشاره به اهمیت ناترازی‌ها، آنها را بزرگ‌ترین چالش اقتصادی کشور معرفی می‌کند، اما توضیح می‌دهد که این بحران، فوری‌ترین بحران نیست.
استاد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف می‌گوید: «ناترازی‌ها، بدون شک حیاتی‌ترین مسأله ما هستند. اما حل آنها نیازمند اصلاحات اقتصادی گسترده‌ای است؛ اصلاحاتی که بدون سرمایه اجتماعی و همراهی مردم امکان‌پذیر نیست. بدون اعتماد جامعه، تلاش برای رفع ناترازی‌ها به درگیری میان حاکمیت و مردم منجر می‌شود و این مسأله فوراً تنش‌های اجتماعی را تشدید خواهد کرد.»
به گفته نیلی، سرمایه اجتماعی در سطح پایین قرار دارد و این شرایط باعث شده که جامعه، همراهی لازم را برای اجرای اصلاحات نشان ندهد. از دید او، تا زمانی‌که اعتماد عمومی تقویت نشود، انجام اصلاحات بیشتر به بحران‌های اقتصادی و اجتماعی دامن خواهد زد.