بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر نیلوفر نوحی* بعد از یک روز شلوغ کاری، از محل کار خود بازمی‌‌‌‌‌گردید. ترافیک سنگین است و کمی احساس سرماخوردگی می‌کنید. تابلوی داروخانه را می‌بینید و پارک می‌کنید تا آنتی‌‌‌‌‌بیوتیکی خریداری کنید. دارو را می‌خرید، کارت می‌کشید و از داروخانه بیرون می‌‌‌‌‌آیید. این تصویری است که بسیاری از افراد، از خرید دارو در ذهنشان دارند. این، اتفاقی است که روی پرده نمایش رخ می‌دهد؛ درحالی‌که در پشت صحنه، چالش‌های بسیاری وجود دارد.
صنعت داروسازی هر کشوری، نشان دهنده توانایی آن کشور در حوزه تامین بهداشت و سلامت آن جامعه است. این صنعت، یکی از حیاتی‌‌‌‌‌ترین بخش‌های هر سیستم بهداشت و درمان ملی است. اهمیت این صنعت نه‌تنها به دلیل نقش آن در تامین سلامت و بهبود کیفیت زندگی مردم است، بلکه به تاثیر اقتصادی آن‌هم برمی‌گردد. برای آگاهی از اهمیت آن بهتر است نگاهی به بازار داروی جهانی بیندازیم.
ارزش بازار مصرف داروها در سال‌2023، در جهان، حدود 1.6‌تریلیون دلار بوده‌است و پیش‌بینی می‌شود به دلیل افزایش نیاز به درمان بیماری‌های مزمن و افزایش جمعیت سالخورده، تا سال‌2033، حدودا به 2.8‌تریلیون دلار برسد. همچنین در سال‌2023، کل صادرات محصولات دارویی به لحاظ ارزشی،‌برابر با 835.7‌میلیارد دلار بوده‌است. سهم ایران از بازار صادرات جهانی در حدود 0.01‌درصد است.‌درصدی که ما را در جایگاه 76 جهانی نشانده است؛ این در حالی است که کشور همسایه ما، ترکیه، با سهم 0.3‌درصدی در جایگاه 28جهانی قرار دارد. بر اساس آمار سازمان غذا و دارو، ارزش‌ریالی بازار دارویی ایران در سال‌1402، معادل 1624.5‌هزار ‌میلیارد‌ریال بوده‌است.
همچنین بر اساس آمار منتشر‌شده، صادرات محصولات دارویی ایران، در سال‌1402، 120.9‌میلیون دلار بوده‌است. صادرات کشور، پس از سال‌1396 و اعمال تحریم‌ها روندی کاهشی داشته‌است. همچنین واردات کشور نیز در سال‌1402، 1300.7‌میلیون دلار بوده‌است. بررسی این آمار‌ها نشان می‌دهد؛ تراز تجاری ایران در حوزه دارو منفی است. یکی از راهکارهای پیشنهادی می‌تواند این باشد که در کنار واردات، شرکت‌های معتبر دنیا، در صنعت داروی کشور سرمایه‌گذاری کنند؛ اما مانعی در زمینه جذب سرمایه‌گذار خارجی وجود دارد.«قیمت‌گذاری دستوری» مانعی است که شرکت‌های معتبر خارجی را از سرمایه‌گذاری در صنعت دارو منصرف می‌کند. وقتی کالایی در صنعت دارویی کشور تولید می‌شود، دولت قیمت آن کالا را تعیین می‌کند و عملا حاشیه سود را برای سرمایه‌گذار از بین می‌برد. 
در کشورهای مختلف، روش‌های متنوعی برای قیمت‌گذاری دارو وجود دارد. یکی از این روش‌ها، روش قیمت‌گذاری مبتنی بر ارزش است. قیمت‌گذاری مبتنی بر ارزش یک روش قیمت‌گذاری ثابت برای کالاها و خدمات است. این روش یک استراتژی قیمت‌گذاری است که اساسا بر مبنای ارزش درک شده محصول یا خدمات توسط مشتری تعیین می‌شود، نه هزینه‌های واقعی تولید که با حاشیه سود افزایش می‌‌‌‌‌یابد. بسیاری از کشورها و شرکت‌های بزرگ داروسازی در دنیا درحال حرکت به سمت این مدل قیمت‌گذاری هستند. روش دیگر قیمت‌گذاری دارویی، قیمت‌گذاری بر اساس هزینه تمام شده‌است.
این روش، یک استراتژی رایج است که در صنعت داروسازی استفاده می‌شود. روش دیگری که برای قیمت‌گذاری دارو، مورد‌استفاده قرار می‌گیرد، روش قیمت‌گذاری بر اساس مرجع خارجی است. این روش، به استفاده از قیمت یک محصول دارویی در یک یا چند حوزه، برای استخراج یک معیار یا قیمت مرجع اشاره دارد. در یک روش دیگر قیمت‌‌‌‌‌گذاری، قیمت بر اساس مرجع داخلی تعیین می‌شود. در این روش، داروها با توجه به قیمت داروهای مشابه یا جایگزین در داخل کشور، تعیین قیمت می‌شوند. روش دیگری که برای تعیین قیمت داروها وجود دارد، روش قیمت‌گذاری افتراقی است.
این روش، یک استراتژی در تعیین قیمت دارو است که براساس قدرت خرید، سیاست‌های بهداشتی و نیازهای اقتصادی هر کشور یا گروهی از مصرف‌کنندگان تغییر می‌کند. این روش‌ها برای تعیین قیمت دارو، در جهان استفاده می‌شوند. در ایران دارو دارای نرخ مصوب است و تعیین آن توسط کمیسیون قیمت‌گذاری در سازمان غذا و دارو صورت می‌گیرد. قیمت‌گذاری دستوری در ایران، چالش‌های متعددی را در زنجیره تامین، تولید و دسترسی بیماران به دارو ایجاد‌کرده‌است. در اینجا برخی از مشکلات اصلی که ناشی از این سیاست هستند را بررسی می‌کنیم:
1- کاهش انگیزه تولید و سرمایه‌گذاری: وقتی دولت سیاست قیمت‌گذاری دستوری را مدنظر قرار می‌دهد، حاشیه سود شرکت‌های داروسازی کاهش می‌‌‌‌‌یابد. این موضوع باعث می‌شود برخی تولیدکنندگان داخلی تمایل به تولید داروهای کم سود نداشته باشند یا تولید متوقف شود.
2- کمبود دارو در بازار : با توجه به اینکه تولید دارو در برخی موارد، دیگر توجیه اقتصادی ندارد، شرکت‌ها یا تولید را متوقف می‌کنند یا حجم تولید را کاهش می‌دهند. این موضوع منجر به کمبود برخی داروهای حیاتی در بازار می‌شود که در سال‌های اخیر، بارها مشاهده شده‌است.
3- قاچاق معکوس دارو: قیمت دارو در ایران نسبت به کشورهای همسایه، پایین‌تر است و به همین‌دلیل برخی داروها به‌جای مصرف داخلی، به خارج از کشور قاچاق می‌شوند. این مساله کمبود دارو را تشدید‌کرده و باعث خروج سرمایه از کشور می‌شود.
4- کاهش کیفیت و نوآوری در صنعت دارو: با کاهش درآمد شرکت‌های داروسازی، آنها کمتر به سمت تحقیق و توسعه(R&D) و تولید داروهای جدید می‌روند، همچنین برخی تولیدکنندگان ممکن است برای کاهش هزینه‌‌‌‌‌ها، کیفیت مواد اولیه را پایین بیاورند که می‌تواند بر اثربخشی داروها تاثیر بگذارد.
5- بدهی‌‌‌‌‌های سنگین بیمه‌‌‌‌‌ها و تاخیر در پرداخت مطالبات: شرکت‌های بیمه‌‌‌‌‌ای به دلیل ساختار اقتصادی و کسری‌بودجه، معمولا مطالبات داروخانه‌‌‌‌‌ها و شرکت‌های دارویی را با تاخیر پرداخت می‌کنند. این مساله نقدینگی صنعت دارو را کاهش داده و باعث اختلال در تامین مواد اولیه و تولید می‌شود.
6- افزایش واردات و وابستگی به داروهای خارجی: وقتی تولید داخلی صرفه اقتصادی نداشته‌باشد، نیاز بازار از طریق واردات تامین می‌شود. این، وابستگی ارزی و خروج ارز از کشور را افزایش داده و در شرایط تحریمی مشکلات بیشتری ایجاد می‌کند.
7- نارضایتی بیمار و افزایش هزینه‌های غیررسمی: بیمارانی که به داروی موردنیازشان دسترسی ندارند، مجبورند آن را با قیمت‌های چندبرابری از بازار آزاد تهیه کنند. این موضوع هم هزینه‌های درمان را برای مردم افزایش می‌دهد و هم فضا را برای دلالان و بازار سیاه فراهم می‌کند.
8- افزایش مصرف غیر‌منطقی دارو: سرکوب قیمتی، باعث افزایش تجویزهای غیرضروری می‌شود. مصرف غیرمنطقی داروها، خود می‌تواند منجر به بروز عوارض جانبی و افزایش هزینه‌های سیستم درمانی کشور شود.
در مجموع، می‌توان گفت؛ قیمت‌گذاری دستوری بدون درنظرگرفتن شرایط اقتصادی و واقعیات بازار، به‌جای کمک به مردم باعث ایجاد کمبود دارویی و افزایش هزینه‌های درمانی غیررسمی شده‌است. این نوع قیمت‌‌‌‌‌گذاری، اگرچه با نیت حمایت از بیماران انجام می‌شود، اما در عمل مشکلات زیادی را به‌همراه داشته‌است. برای حل این مشکلات، می‌توان سیستم قیمت‌گذاری را اصلاح کرد تا هم تولیدکنندگان انگیزه داشته باشند و هم قیمت‌ها کنترل شوند. 
می‌توان فضای رقابتی برای تولید داخلی ایجاد کرد، نظام بیمه‌‌‌‌‌ای را اصلاح کرد تا نقدینگی در زنجیره دارو بهبود یابد و با قاچاق معکوس مبارزه کرد. همان‌طور که دیدیم، در پشت صحنه، اتفاقات مختلفی می‌افتد تا یک ورق دارو، از کارخانه به‌دست بیمار برسد. دارویی که آنقدر که باید، کالای ارزشمندی به‌نظر نمی‌رسد. حالا که پشت صحنه را دیدیم، شاید دیگر با یک احساس سرماخوردگی ساده، سراغ خرید یک ورق آنتی‌‌‌‌‌بیوتیک نرویم.
* داروساز / دستیار تخصصی اقتصاد و مدیریت دارویی