بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد : گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس وضعیت توسعه هوش مصنوعی در کشور را از نظر ظرفیت پردازشی مورد نیاز کشور، انتشار مقالات، ظرفیت پذیرش رشته و گرایش‌های مرتبط با این حوزه، تعداد شرکت‌های فعال، میزان سرمایه‌‌گذاری و بازار هوش مصنوعی با سایر کشورها بررسی کرده است. نتایج این گزارش نشان می‌دهد که هر چند ایران در برخی شاخه‌ها از فناوری هوش مصنوعی نظیر شبکه‌های عصبی در جایگاه ششم جهان قرار دارد، اما از منظر تامین زیرساخت‌های اولیه پردازش، سرمایه‌گذاری دولت و جذب سرمایه بخش خصوصی در هوش مصنوعی و نیز اشتغال نیروهای متخصص در جایگاه مطلوبی قرار ندارد.
کمبود ظرفیت پردازشی لازم
مرکز پژوهش‌های مجلس در سومین گزارش خود تصویری از توسعه هوش مصنوعی در ایران و جهان ارائه کرده است. بر اساس یافته‌های این گزارش، کشورهای آمریکا، چین و انگلستان در اکثر شاخص‌های مطرح و پر استناد جهانی در حوزه هوش مصنوعی، وضعیت توسعه و کاربست این فناوری در زمره کشورهای برتر قرار دارند. در عین حال، روند شناخت و آگاهی از آثار به‌کارگیری هوش مصنوعی نیز در بین مردم جوامع مختلف در سطح جهان به تدریج در حال افزایش است و تعداد متوسط افرادی که فکر می‌کنند مزایای این فناوری بیش از معایب آن است با تعداد افرادی که اعتقادی برعکس آن دارند، برابر است. 
با توجه به شاخص‌های مختلف رتبه‌بندی و ارزیابی تولیدات علمی کشورها، ایران در برخی شاخه‌ها از فناوری هوش مصنوعی نظیر شبکه‌های عصبی در جایگاه ششم جهان قرار دارد؛ اما از منظر تامین زیرساخت‌های اولیه پردازش، سرمایه‌گذاری دولت و جذب سرمایه بخش خصوصی در هوش مصنوعی و نیز اشتغال نیروهای متخصص در جایگاه مطلوبی قرار ندارد.
این گزارش وضعیت فعلی توسعه این فناوری را از منظر شاخص‌های مختلف با اهداف ذکرشده در سند هوش مصنوعی بررسی کرده است. نتایج گزارش نشان می‌‌دهد که ظرفیت پردازشی مورد نیاز کشور برای توسعه این فناوری با میزان مطلوب فاصله چشم‌گیری دارد. بر اساس شاخص‌های سند ملی هوش مصنوعی، دستیابی به ظرفیت پردازشی یک اگزافالپس (واحد توان پردازش) ویژه طرح‌های کلان هوش مصنوعی کشور در پایان سال1407 و نیز توجه به زیرساخت‌های پردازش اشتراکی با استفاده از ظرفیت‌های خرد پردازشی در کشور تا سطح5 اگزافالپس مدنظر قرار گرفته است. 
این در حالی است که در وضعیت کنونی، توان محاسباتی زیرساخت‌های پردازشی موجود در کشور به‌طور خوش‌بینانه حدود 20پتافالپس است. انتشار مقالات در حوزه هوش مصنوعی شاخص دیگری است که مورد بررسی قرار گرفته است و بر اساس یافته‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، کشور ما در تولید دانش و انتشار مقالات بین‌المللی زیرشاخه‌های مختلف هوش مصنوعی در بازه زمانی 2024-2023 نسبتا وضعیت قابل قبولی دارد؛ به نحوی که در فناوری شبکه‌های عصبی رتبه6، فناوری‌های هوش مصنوعی رتبه16، رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی رتبه25، یادگیری ماشینی رتبه17، فناوری روباتیک رتبه27 و فناوری سیستم‌های چند عاملی رتبه12 را دارد.
از سوی دیگر، بررسی‌ وضعیت کشور در زمینه ظرفیت پذیرش رشته و گرایش‌های مرتبط هوش مصنوعی نشان می‌دهد با اینکه در سطح جهانی تعداد افراد مشغول به تحصیل یا دانش‌آموخته ذیل رشته‌هایی همچون مهندسی و علوم رایانه، علوم شناختی، فناوری ارتباطات و ریاضیات در کنار گرایش‌های تحصیلات تکمیلی حوزه هوش مصنوعی در صدر ظرفیت‌های انسانی این حوزه مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در حال حاضر مقطع کارشناسی هوش مصنوعی در کشور وجود ندارد. البته دانشگاه‌های کشور در مقاطع تکمیلی اقدام به پذیرش دانشجو در گرایش هوش مصنوعی با عنوان «علوم کامپیوتر گرایش محاسبات نرم و هوش مصنوعی» و «مهندسی کامپیوتر گرایش هوش مصنوعی و روباتیک» برای مقطع ارشد و «محاسبات نرم و هوش مصنوعی» ذیل رشته علوم و مهندسی کامپیوتر» و «رایانش و هوش مصنوعی» ذیل رشته علوم شناختی و اعصاب شناختی در مقطع دکترا کرده‌اند. در مجموع با توجه به اینکه ظرفیت پذیرش سالانه رشته‌های هوش مصنوعی، رشته‌های مرتبط و بین‌رشته‌ای‌ها در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در سال‌های 1399 و 1400 به ترتیب 2000 و 175 بوده است، با وضع مطلوب در سند هوش مصنوعی فاصله قابل توجهی دارد؛ زیرا این دو متغیر تا سال1407 باید سالانه 12 و 18درصد رشد داشته باشند.
توقف رشد شرکت‌های کوچک و متوسط
در بخش دیگری از گزارش بازوی پژوهشی مجلس، وضعیت کشورمان در اشتغال و تعداد شرکت‌های فعال هوش مصنوعی در مقایسه با سایر کشور بررسی و براساس داده‌های سند ملی هوش مصنوعی، آخرین وضعیت موجود از تعداد کارکنان شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه هوش مصنوعی حدود 8500 نفر اعلام شده است؛ اما باید توجه داشت که ممکن است این داده بسیار کلی باشد و لزوما همه این کارکنان ممکن است شاغل در حوزه هوش مصنوعی نباشند. همچنین باید توجه داشت که توزیع شرکت‌های هوش مصنوعی یکنواخت نیست؛ در بعضی حوزه‌ها مانند پردازش تصویر و به‌ویژه خواندن پلاک نزدیک، حدود 30شرکت فعال هستند و در بعضی حوزه‌ها شرکت‌های کمتری فعالیت می‌کنند. البته تا به امروز تعداد شرکت‌های ایرانی حوزه هوش مصنوعی در تحلیل فراگیر یعنی با احتساب شرکت‌هایی که بخشی از فعالیت آنها از طریق هوش مصنوعی انجام می‌شود، حدود 452شرکت تخمین زده شده است. 
اما طبق آخرین آمار موجود در سال جاری در صورتی که هوش مصنوعی جزو اساسی این کسب‌وکارها باشد، این تعداد به حدود 242شرکت کاهش پیدا می‌کند. همچنین یافته‌ها نشان می‌دهد که روند رشد شرکت‌های هوش مصنوعی با تمرکز بر شرکت‌های کوچک و متوسط در طی سه سال گذشته زیر 3درصد بوده و تقریبا متوقف شده است. این در حالی است که آمریکای شمالی از نظر تعداد شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی رکورددار جهان است و تعداد شرکت‌ها در آنجا دو برابر مجموع تعداد شرکت‌های فعال این حوزه در اروپاست. در بازه 10ساله از سال 2013 تا 2023، آمریکا با 5509 شرکت جدید، چین با 1446 و انگلستان با 727 شرکت دارای بیشترین تعداد شرکت‌های فعال در این حوزه بوده‌اند.
جاماندگی میلیاردی از سرمایه‌گذاری
علاوه بر این، طبق گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران، میزان سرمایه‌گذاری کشور در حوزه هوش مصنوعی در قالب وام، تسهیلات و کمک‌های بلاعوض به برخی شرکت‌های فعال در این حوزه تا به امروز حدود 10میلیون دلار بوده است که فاصله قابل توجهی با کشورهایی نظیر ترکیه با 200میلیون دلار، امارات با 1.5میلیارد دلار و عربستان با 20میلیارد دلار دارد. ارزش کل بازار هوش مصنوعی کشور (شرکت‌های دانش‌بنیان و غیر دانش‌بنیان) در سال 1401 نیز حدود 1600میلیارد تومان تخمین زده شده است. سهم تخمینی شرکت‌های بزرگ در بازه زمانی 1396 تا 1401 سه‌برابر شده و در همین بازه، سهم شرکت‌های کوچک و متوسط از 90درصد بازار به 70درصد تقلیل یافته است. در این راستا، میزان فروش محصولات هوش مصنوعی توسط شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌بنیان در سال1401 حدود 700میلیارد تومان و حجم بازار این شرکت‌ها حدود 1121میلیارد تومان برآورد شده است که با حساب تعدیل این اعداد به مبنای سال1394، میزان فروش در سال1401 معادل 102 و سهم بازار شرکت‌های مذکور حدود 161میلیارد تومان است. همچنین بر اساس این گزارش بازار هوش مصنوعی در سال1396 در کشور حدود 240میلیارد تومان بوده که در طی این سال‌ها با افت مواجه شده است. این در حالی است که ایالات متحده از منظر کل میزان سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی در جهان پیشتاز است. در طول زمان نیز شکاف سرمایه‌گذاری بخش خصوصی آمریکا در مقایسه با سایر مناطق جهان بسیار زیاد و به‌طور کلی با رشد همراه است.
علاوه بر این، میزان این سرمایه‌گذاری در سال2023 حدود 11میلیارد دلار بوده و چین، بعد از آمریکا بیشترین میزان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در هوش مصنوعی را در میان کشورهای جهان داشته است. از سوی دیگر در سال2022 سهم بازار جهانی از هوش مصنوعی حدود 454میلیارد دلار برآورد شده که آمریکای شمالی با 37درصد بیشترین سهم را در بین مناطق جهان در سال2022 داشته است. اندازه بازار این حوزه در ایالات متحده آمریکا، 104میلیارد دلار در سال2022 بود و پیش‌بینی می‌شود با یک رشد قابل توجه تا سال2032 به 600میلیارد دلار برسد.
این وضعیت در حالی است که رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا از سرمایه‌گذاری 200میلیارد یورویی در هوش مصنوعی خبر می‌دهد و به گفته او، کمیسیون اتحادیه اروپا صندوقی را برای کارخانه‌های هوش مصنوعی (گیگافکتوری) ایجاد خواهد کرد تا به شرکت‌ها اجازه دهد مدل‌های هوش مصنوعی خود را آموزش دهند. اورسولا فون درلاین در نشست دو روزه هوش مصنوعی در پاریس، در این زمینه مطرح کرده است که اتحادیه اروپا علاوه بر تعهدات 150میلیاردی شرکت‌های بزرگ حاضر در این ائتلاف، خود متعهد به پرداخت مبلغ 50میلیارد یورو خواهد شد: «خیلی اوقات می‌شنوم که اروپا در رقابت در زمینه هوش مصنوعی عقب مانده است؛ درحالی‌که ایالات متحده و چین در حال حاضر جلوتر هستند. من مخالفم؛ زیرا رقابت برای هوش مصنوعی هنوز به پایان نرسیده است.» پیش از این، امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه اعلام کرد این کشور 109میلیارد یورو (معادل 112.5میلیارد دلار) در حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری می‌کند.
با این حال نشست توسعه پایدار و فراگیر هوش مصنوعی در پاریس به تازگی با هدف یافتن رویکردی هماهنگ در توسعه و تنظیم این فناوری در حالی به پایان رسید که آمریکا و بریتانیا از امضای بیانیه‌ آن خودداری کردند. در این وضعیت که کشور ما فاصله و جاماندگی قابل توجه و چشم‌گیری از سایر کشورها برای توسعه هوش مصنوعی دارد، مرکز پژوهش‌های مجلس اقدام‌هایی همچون تبیین شفاف وضعیت موجود و برنامه‌ریزی برای آینده، تامین زیرساخت‌های فنی مورد نیاز از طریق همکاری بین بخش خصوصی و دولتی، تمرکز بر تقویت پژوهش‌های هدفمند تقاضامحور در کشور، تامین مالی و جذب سرمایه برای توسعه هوش مصنوعی و حمایت از کسب‌وکارهای نوپا در کوتاه‌مدت با هدف جذب و نگهداشت متخصصان این حوزه را بسیار ضروری و ایجاد زیرساخت‌های قانونی را در ایجاد ضمانت اجرا برای تحقق این اقدام‌ لازم می‌داند.