بازار آریا - دکتر علی محمدی‏‏‏‏‌پور* وفور منابع نفت و گاز و مدیریت ناکارآمد دولتی، باعث بروز پدیده‌‌‌‌‌های نفرین منابع، بیماری هلندی، اثر برون‌‌‌‌‌رانی بخش خصوصی، تشدید ناترازی‌‌‌‌‌ها در بازارهای تخصصی انرژی (از جمله: مازوت‌سوزی، قطعی مکرر برق، گاز و...)، بسط بحران‌‌‌‌‌های زیست‌محیطی و‌هزاران معضل و بحران ریشه‌‌‌‌‌دار در اقتصاد ایران شده است.
بررسی‌‌‌‌‌ها نشان می‌دهد برنامه‌‌‌‌‌ریزی برای نقش‌آفرینی قدرتمند بخش‌خصوصی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌عنوان تنها راهکار تامین انرژی پایدار، احیای اکوسیستم و مقابله با چرخه‌‌‌‌‌های باطل موجود، قلمداد می‌شود. در رابطه با تامین انرژی، اقتصاد ایران با بحران‌‌‌‌‌های گسترده‌ای مواجه است. از جمله مهم‌ترین آنها بحران‌‌‌‌‌های زیست‌محیطی، تقاضای مهار نشده(مصرف بی‌‌‌‌‌رویه) و تولید ناکارآمد ناشی از اقتصاد دولتی بوده که عامل فروپاشی یک اقتصاد قلمداد می‌شود. وفور منابع نفت و گاز بنا به مدیریت ناکارآمد دولتی و عدم‌برنامه‌‌‌‌‌ریزی صحیح، نه‌تنها ماهیت موهبت‌بودن خود را از دست داده، بلکه طی سال‌های متمادی به بلای جان اقتصاد ایران بدل شده‌است. گرفتاری اقتصاد کشور به بیماری هلندی طی بیش از 5 دهه‌گذشته، باعث تضعیف ساختاری بخش خصوصی، گستردگی نقش و عدم‌کارائی بخش دولتی، گسترش فرهنگ مصرف‌گرایی و واردات گرایی، بروز پدیده خودمختاری، فقدان اقتصاد چند بعدی و...، شده است. مطابق تئوری‌‌‌‌‌های اقتصادی، وضع قیمت بازاری یک کالا زیر قیمت تعادلی بازار، به‌معنای بروز مازاد تقاضا برای آن کالا بوده که قیمت‌گذاری دستوری انرژی در سطح قیمتی بسیار ناچیز، به مفهوم ایجاد بحران تقاضای مهار نشده انرژی در ایران است. از طرفی نیز بهره‌‌‌‌‌گیری از تکنولوژی تولید قدیمی منسوخ و فسیلی محور، همراه با مدیریت خصولتی و ناکارآ باعث بسط بحران انرژی به بخش تولید و عرضه انرژی شده است.
عدم‌استفاده علمی از مکانیزم بازار در بخش انرژی، باعث گرفتاری کشور در مصارف صنعتی و خانگی غیربهینه، غیر‌اصولی و غیر‌اقتصادی شده که با توجه به اینکه عمده انرژی تولیدی و توزیعی در کشور، سوخت‌های فسیلی و مضر محیط‌زیست هستند؛ لذا ایجاد و توسعه بحران‌‌‌‌‌های زیست‌محیطی یکی از نتایج قابل‌انتظار و قابل‌پیش‌بینی است. به‌رغم داشتن ذخایر غنی نفت و گاز، ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی در تامین انرژی مواجه است. بر اساس گزارش‌های مختلف سال‌های گذشته، افزایش مصرف داخلی و کاهش توان تولید منجر به بحران ناترازی انرژی در کشورمان شده که در نهایت به رشد ناپایدار اقتصادی، افزایش آلودگی و وابستگی بیشتر به منابع فسیلی منتهی می‌شود.

نقش بخش‌خصوصی در توسعه انرژی
انحصار دولت در کنترل منابع انرژی، یکی از مشکلات اصلی و موانع جدی در توسعه پایدار انرژی به‌شمار می‌آید. این انحصار منجر به کاهش رقابت، نارضایتی عمومی و ناکارآمدی در بهره‌‌‌‌‌برداری از منابع موجود شده‌است. بررسی‌‌‌‌‌ها نشان می‌دهد؛ ورود بخش‌خصوصی به حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌عنوان کلید بحران تامین انرژی در جهان قلمداد می‌شود و دقیقا به همین‌دلیل، کشورهای توسعه‌‌‌‌‌یافته با برنامه‌‌‌‌‌ریزی جدی‌‌‌‌‌تر و با محوریت بخش خصوصی، به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کرده‌‌‌‌‌اند. بخش‌خصوصی با ایجاد تنوع در تولید انرژی و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، می‌تواند در این حوزه رقابت سالم ایجاد کند و این امر به بهبود کیفیت خدمات و کاهش هزینه‌ها کمک خواهد کرد. ورود بخش‌خصوصی به حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به‌عنوان یک پتانسیل عظیم شناخته شود. این بخش با تخصص‌‌‌‌‌های مختلف و توانمندی‌های بیشتری که دارد، قادر است به‌طور موثری در توسعه این صنعت نقش‌آفرینی کند. سرمایه‌گذاری خصوصی نه‌‌‌‌‌تنها باعث افزایش تنوع در تولید انرژی می‌شود، بلکه می‌تواند کشور را به سمت استفاده بهتر از منابع ملی سوق دهد، همچنین این روند می‌تواند به ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی بیشتر منجر شود. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، مانند انرژی خورشیدی و بادی، می‌تواند به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی کمک کند. این منابع انرژی به دلیل اینکه پاک و پایدار هستند، در درازمدت به حفظ محیط‌زیست و مقابله با تغییرات اقلیمی کمک خواهند کرد. دولت باید با اجرای مقررات شفاف و مشوق‌‌‌‌‌های اقتصادی، جذابیت سرمایه‌گذاری در این زمینه را افزایش دهد. نهادهای دولتی باید در این زمینه به‌عنوان تسهیلگر عمل کنند و زمینه را برای همکاری بین بخش‌خصوصی و دولتی فراهم آورند. عدم‌همکاری و عدم‌شفافیت میان این دو بخش، تنها به تشدید مشکلات موجود منجر خواهدشد.
استفاده از تجارب جهانی
ایران در مسیر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند از تجربیات جهانی بهره‌‌‌‌‌برداری کند. تجارب موفق کشورهایی مانند آمریکا، آلمان، برزیل و ترکیه در زمینه سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک نشان‌دهنده مزایای این نوع سرمایه‌گذاری است. همکاری بخش‌خصوصی و دولت، موتور محرک انرژی‌های تجدیدپذیر در آمریکا است. شرکت‌های بزرگی مانند تسلا و NextEra Energy‌میلیاردها دلار در تحقیق و توسعه فناوری‌های نوین انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این شرکت‌ها با هدف بهینه‌سازی هزینه‌ها و افزایش کارآیی، پروژه‌های بزرگ انرژی‌های تجدیدپذیر را راه‌اندازی کرده‌اند. NextEra Energy به‌عنوان یکی از بزرگ‌‌‌‌‌ترین تولیدکنندگان برق از منابع تجدیدپذیر شناخته می‌شود، همچنین همکاری بین بخش‌خصوصی و دولت‌‌‌‌‌ در آمریکا در برنامه‌های انرژی تجدیدپذیر معمولا شامل کمک‌های مالی و معافیت‌های مالیاتی از سوی دولت می‌شود که انگیزه بیشتری برای سرمایه‌گذاری در این حوزه ایجاد می‌کند. توتال انرژی اقدام به سرمایه‌گذاری 75‌میلیون یورویی در آینده انرژی تجدیدپذیر آلمان کرده‌است. کشور آلمان در مورد سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر حساب ویژه‌ای باز کرده‌است. شرکت فرانسوی توتال انرژی اعلام‌کرده؛ بیش از 75‌میلیون یورو در پروژه ذخیره‌سازی باتری در داهلم آلمان، سرمایه‌گذاری خواهد کرد. این پروژه با دو ظرفیت 100‌مگاوات و 200‌مگاوات ساعت، انتظار می‌رود در نیمه دوم 2026 آغاز به‌کار کند. هدف توتال تولید حداقل 100‌تراوات ساعت برق تجدیدپذیر تا 2030 است. سه زیرمجموعه آلمانی این شرکت، شامل Saft برای تامین باتری‌ها، Kyon Energy برای مدیریت پروژه و Quadra Energy برای عرضه ظرفیت جدید به بازار، نقش کلیدی دارند. به‌علاوه، توتال قراردادهایی برای نصب ایستگاه‌‌‌‌‌های شارژ خودروهای الکتریکی و اجاره یک مزرعه بادی برای تولید 4.5گیگاوات برق تجدیدپذیر در آلمان دارد. این سرمایه‌گذاری‌ها نمایانگر تعهد توتال انرژی به کاهش کربن در صنعت برق و بهبود آینده پایدار انرژی در آلمان است و نقش مهمی در گذار این کشور به انرژی‌های تجدیدپذیر ایفا خواهد کرد.
برزیل؛ پیشتاز انرژی‌های تجدیدپذیر
برزیل با بر عهده گرفتن ریاستG20 در سال‌2024، فرصتی طلایی برای رهبری دستور کار جهانی گذار انرژی فراهم کرده‌است. این کشور با استفاده از سیستم برق مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر و بخش بزرگ سوخت زیستی خود، می‌تواند نقشی کلیدی در تامین انرژی پایدار ایفا کند. برزیل پیشگام جهانی در تولید سوخت زیستی است و با موفقیت دستورات سوخت زیستی، مشوق‌‌‌‌‌های مالی و الزامات پایداری را برای گسترش عرضه سوخت زیستی ایمن و مقرون‌به‌صرفه ترکیب کرده‌است. از سویی دیگر، بخش‌خصوصی برزیل در سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر فعال بوده و به ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تولید و توزیع انرژی پاک کمک می‌کند. این سرمایه‌گذاری‌ها نه‌تنها به افزایش منابع انرژی پایدار کمک می‌کنند، بلکه فرصت‌های شغلی جدید ایجاد‌کرده و رونق اقتصادی را به‌همراه دارند. برزیل همچنین در زمینه سوخت‌های زیستی پیشرفته که از ضایعات، پسماندها و محصولات انرژی غیرغذایی تولید می‌شوند، رهبر جهانی است.
ترکیه؛ مقصد جدید سرمایه‌گذاری سبز
ترکیه در تلاش است تا با توافق سبز اتحادیه اروپا و مکانیزم‌های تنظیم کربن همسو شود تا به هدف کربن خنثی تا 2050 دست‌یابد. کشورهای اتحادیه اروپا و حاشیه خلیج‌فارس سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در این کشور انجام داده‌اند. با جمعیت جوان و موقعیت جغرافیایی استراتژیک، ترکیه به‌عنوان یک مرکز تجاری و لجستیکی درحال‌توسعه شناخته شده‌است. برای جذب سرمایه‌گذاری بیشتر، ترکیه بهبود مقررات و شفافیت اقتصادی را در اولویت قرارداده و هدف جذب 73‌میلیارد دلار سرمایه در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر را تا سال‌2035 دنبال می‌کند. همکاری با نهادهایی مانند اتحادیه اروپا و بانک جهانی در این کشور به بهبود زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های انرژی تجدیدپذیر کمک کرده‌است. ثبات سیاسی نیز اعتماد سرمایه‌گذاران را افزایش می‌دهد و موقعیت ترکیه را به‌عنوان مقصدی جذاب برای سرمایه‌گذاری بیشتر‌ تایید می‌کند. درخصوص ایران، بازنگری ساختاری در حوزه انرژی کشور و ورود بخش‌خصوصی به این حوزه حیاتی است. نکته حائزاهمیت حیاتی در رابطه با تامین انرژی در کشور این است که بدون بازنگری ساختاری در بخش تولید انرژی الکتریکی و بهره‌‌‌‌‌گیری صحیح از انرژی‌های تجدیدپذیر در فرآیند تولید انرژی، کلیه سیاستگذاری‌‌‌‌‌ها، برنامه‌‌‌‌‌ریزی‌‌‌‌‌ها و اقدامات در رابطه با پیاده‌‌‌‌‌سازی توسعه پایدار کم‌‌‌‌‌اثر بوده و به‌علت گرفتاری در دور تسلسل مصرف بی‌‌‌‌‌رویه سوخت‌های فسیلی، در نهایت با شکست مواجه خواهدشد.
بر این اساس، برنامه‌‌‌‌‌ریزی برای بازنگری جدی در بخش تامین انرژی به‌ویژه بهره‌‌‌‌‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر در این حوزه، به‌عنوان نقطه شروع جراحی اصولی و ساختاری بخش انرژی و در حقیقت تنها راهکار موجود برای مدیریت بحران‌‌‌‌‌های یادشده می‌تواند قلمداد شود. در این راستا، ورود بخش‌خصوصی به حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به‌عنوان راه‌‌‌‌‌حلی موثر در کاهش وابستگی به انرژی‌های فسیلی و بهبود ساختار اقتصادی کشور مطرح شود. با درنظرگرفتن اینکه انحصار دولت منجر به ناکارآمدی‌‌‌‌‌ها و کمبودها در این بخش شده‌است، لازم است با تجدیدنظر جدی در روند سیاستگذاری‌های اخیر، مسیر سرمایه‌گذاری خصوصی با قدرت و شدت بیشتری هموار شود. این روند نه‌تنها به تامین انرژی پایدار کمک می‌کند، بلکه می‌تواند با ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، توسعه اقتصادی بیشتری را نیز رقم بزند. بدیهی است همه این تلاش‌ها باید در راستای افزایش رفاه اجتماعی و حفاظت از محیط‌زیست قرار گیرد تا در نهایت به یک توسعه پایدار و متوازن دست پیدا کنیم.
* مدرس دانشگاه و پژوهشگر انجمن اقتصاد انرژی ایران