بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر اکبر کشاورزیان * در خدمات مالی تعبیه‌شده یا Embedded Finance، خدمات مالی به‌ویژه خدمات بانکی به‌طور مستقیم از طریق موسسات مالی ارائه نشده و این خدمات در قالب محصولات و طرح‌های متنوع در شرکت‌های غیرمالی نظیر فین‌تک‌ها، شتاب‌دهنده‌ها و... تعبیه شده و با سرعت، سهولت و قیمت تمام‌شده پایین‌تری به‌صورت غیرحضوری و از طریق درگاه‌های مورد پسند نسل نو ارائه می‌شود.
موسسات مالی با فراهم کردن بسترهای فناوری یا بانکداری باز، امکان دسترسی به سرویس‌های مالی و بانکی را به شرکت‌های با فناوری نوین(فین‌تک‌ها) می‌دهند و این شرکت‌های غیرمالی از طریق APIها (Programming Interface Application) و فناوری‌های جدید، خدمات مالی و بانکی در حوزه پرداخت، وام، بورس، بیمه، مدیریت مالی و... را در پلتفرم‌های طراحی‌شده ارائه می‌کنند.
خدمات مالی تعبیه‌شده در حوزه پرداخت در دهه‌های اخیر در کشور نهادینه شده و در سال‌های اخیر به سمت بیمه و تسهیلات خرد حرکت کرده‌است، اما از این فناوری‌های نوین در حوزه کسب‌وکار به‌ویژه اعطای اعتبار به بنگاه‌های اقتصادی با هدف کاهش «هزینه مبادله» استفاده نشده‌است. مقاله حاضر که کلیات آن در رویداد «تراکنش دهم»-19 دی‌ماه 1403- ارائه شد، به‌دنبال نهادینه‌کردن «خدمات مالی تعبیه‌شده در زنجیره تامین» است. نگارنده اعتقاد دارد موسسات مالی به‌ویژه بانک‌ها در اقتصاد بانک‌محور ایران، باید به سمت ابزارسازی کارآمد در زنجیره تامین پیش بروند و تنها به کسب‌وکارها و زنجیره‌های تامین و ارزش اعتبار داده و همانند نظام مالی متعارف دنیا، پدیده‌ها و تراکنش‌های مالی را اسنادی ببینند. با این رویکرد آزمون‌شده و موفق در دنیا، زنجیره با عقلانیت حاکم بر کسب‌وکار، در بنگاه‌های اقتصادی نهادینه خواهدشد. موسسات مالی نباید نگران زنجیره باشند و باید تنها بر تسهیل‌گری و تسریع آن تمرکز کنند. با این رویکرد به طرح اجمالی مطالب نوآورانه و خلاق در این عرصه پرداخته می‌شود.
در دهه‌1360، هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که بانک سپه عابربانکی را در کشور تعبیه کند که مشتری بدون حضور متصدی بانک، اسکناس و پول مورد‌نیاز را از حساب خود برداشت کند و با تلفن‌بانک، صورت‌حساب بانکی دریافت کند و...
در دهه‌1370، بانکداران کشور نمی‌توانستند تصور کنند که دایره صندوق شعبه را می‌توان در اختیار مشتریان گذاشت تا بدون مراجعه به بانک و از طریق اینترنت‌بانک،موبایل‌بانک و... در هر مکان و در هر زمان از شبانه‌روز(خدمات بانکی 724)، نسبت به انجام عملیات بانکی پرداخت اقدام کنند. در این دهه، هیچ‌کدام از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و بزرگ تصور نمی‌کردند که می‌توان گیشه بانک را با پایانه فروشگاهی(POS) به‌فروشگاه و محیط کسب‌وکار آورد و مشتریان با کارت بانکی، مبالغ خرد و کلان خریدهای خود را به‌حساب فروشنده واریز کنند و نیازی به جمع‌آوری اسکناس و مسکوک و انتقال پرریسک فیزیکی به بانک و... نباشد.
در دهه‌1390 کمتر کسی تصور می‌کرد مشتری بدون مراجعه به بانک، حساب افتتاح کند، بدون مراجعه به بانک قرارداد امضا کند، وثایق در اختیار بانک قرار دهد و تسهیلات خرد اخذ کند و بنگاه‌های اقتصادی به مدیریت مالی با درگاه‌های اختصاصی‌سازی‌شده و وب‌سرویس‌های مالی بپردازند و...
درحال‌حاضر غیر‌قابل‌تصور است که همه این تراکنش‌ها را(که بیش از 98درصد تراکنش‌های بانکی است)، بانک و کارکنان بانک‌ها انجام دهند. به‌عبارت دیگر با انجام تراکنش توسط مشتریان، بیش از 98درصد هزینه‌های غیرعملیاتی بانک‌ها به مشتریان منتقل‌شده و جالب اینکه رضایت مشتریان نیز به‌شدت افزایش‌یافته‌است.
در دهه‌1400، غیرقابل‌تصور است که دایره اعتبارات شعبه در اختیار مشتریان شرکتی و تجاری معتبر قرار گیرد و آنها بتوانند بدون مراجعه به بانک، تسهیلات اخذ کنند و به طرف‌های تجاری خود ضمانت‌نامه، اعتبار اسنادی، برات، گام و... صادر کنند.
در حال‌حاضر، تصور اینکه:
- بنگاه اقتصادی بتواند رأسا و بدون مراجعه به بانک ضمانت‌نامه بانکی صادر کند‌
- بنگاه اقتصادی بتواند رأسا و بدون مراجعه به بانک، گشایش اعتبار اسنادی داخلی‌ریالی صادر کند‌
- بنگاه اقتصادی بتواند رأسا و بدون مراجعه به بانک، اوراق گام(گواهی اعتبار مولد) صادر کند‌
- بنگاه اقتصادی بتواند رأسا و بدون مراجعه به بانک، برات صادر کند‌
- بنگاه اقتصادی بتواند رأسا و بدون مراجعه به بانک، چک با پشتوانه اعتبار بانکی صادر کند‌
-بنگاه اقتصادی بتواند بدون مراجعه به بانک، از ابزارهای فوق در زنجیره تامین استفاده کند‌
- بنگاه اقتصادی بتواند بدون مراجعه به بانک و بورس، اوراق‌بهادار صادر کند و...
-بنگاه اقتصادی(مشتری) از کارت‌های تضمین به‌جای ضمانت‌نامه گشایش اعتبار و... در خرید و فروش‌های خود استفاده کند و...
با محدودیت‌های ذهنی و رویکردهای محافظه‌کارانه بانک‌ها و موسسات مالی، تقریبا غیرممکن است اما این خدمات مالی در یک دهه‌آتی با بهره‌گیری از خدمات فین‌تک‌ها و APIها رخ خواهد داد و امید است بانک‌ها آمادگی در نهادینه‌کردن این خدمات با فین‌تک‌ها و شرکای تجاری داشته باشند.
راهکار نهادینه‌شدن زنجیره تامین با ابزارهای تعهدی
سوال اساسی در ابزارهای تعهدی نظیر برات، گام، اعتبار اسنادی و...: آیا ابزارهای تعهدی، ابزار پرداخت هستند؟
بدیهی است در زنجیره تامین، ابزارهای تعهدی، ابزار و وسیله پرداخت هستند و تنها تفاوت آنها با ابزار پرداخت چک، اعتباری است که بانک‌ها برای ایجاد اعتماد و اطمینان و تسهیل مبادلات و در نهایت توسعه مبادلات(رشد و توسعه اقتصادی کشور) به این ابزارها می‌دهند. سوال دوم: آیا ابزار پرداخت باید دست بانک باشد و از مسیر بانک‌ها صادر شود؟ پاشنه آشیل عدم‌نهادینه‌شدن ابزارها در زنجیره تامین، این مساله مهم است. نظام بانکی ابزار پرداخت مطمئنی ایجاد و معرفی کرده‌است ولی بهره‌برداری از این ابزار را منوط و وابسته به شبکه بانکی کرده‌است. بانک‌ها باید پدیده‌ها، تراکنش‌ها و مبادلات اقتصادی را اسنادی ببینند و وارد کسب‌وکارها نشوند. با این رویکرد و سپردن صدور ابزارهای پرداخت تعهدی به بنگاه‌های اقتصادی، مبادلات مالی-کالایی را در حلقه‌های زنجیره کارآمد‌کرده و ابزارهای تعهدی نهادینه می‌شوند.
مثال کاربردی: ابزار پرداخت چک
چک به‌عنوان سند تجاری، ابزار پرداخت سنتی و کارآمدی است که سابقه طولانی در بانکداری جهان دارد. چک بهترین ابزار پرداخت تعهدی(تعهد با صادرکننده چک) همواره در کسب‌وکار حاکم بوده و بدون اینکه بانک‌ها اقدام به تعریف زنجیره کنند(و وارد کسب‌وکارهایی شوند که از بازار و مخاطرات آنها اطلاع کافی ندارند)، چک‌های صادره به‌صورت فیزیکی پشت‌نویسی می‌شد و در زنجیره و کسب‌وکار گردش می‌کرد. با رشد فناوری‌های نوین و ظهور چک‌های صیادی و صدور چک فیزیکی، همزمان با صدور و تایید الکترونیکی و امکان انتقال سامانه‌ای آن به اشخاص دیگر(بدون مراجعه به بانک-در زنجیره)، چک بهترین ابزار پرداخت در زنجیره بوده و تنها مشکل آن، فقدان اعتبار بانک پشت چک‌های صادره است.
نظام بانکی می‌تواند به‌راحتی اعتبار خود را در این ابزار قدرتمند، باسابقه، مقبول کسب‌وکار و... جاری کند و زنجیره‌های کسب‌وکاری با عقلانیت حاکم بر بازار، کار خواهد کرد. سیستم بانکی نباید نگران زنجیره باشد و باید نگران کار تخصصی خود و‌دادن اعتبار متناسب به بنگاه‌های اقتصادی ارزنده با اعتبارسنجی و ظرفیت‌سنجی علمی و بومی باشد.
به‌نظر می‌رسد نظام بانکی از تجارب و ابزارهای قدرتمند خود استفاده مطلوبی نمی‌کند و به‌دنبال خلق ابزارهایی است که نهادینه‌کردن آنها در بازار کسب‌وکار زمان‌بر بوده و با رویکردهای سنتی، امکان‌پذیری محدودی دارد.
بنابراین در ابزارهای پرداخت تعهدی نظیر گام، برات، چک تعهدی(چکی که بانک‌ها تضمین کرده‌اند) و...، باید طرفین مبادله بتوانند(همانند چک صیادی) در هر زمان و در هر مکان نسبت به صدور سند پرداخت تعهدی و تایید سند پرداخت تعهدی(با تکیه بر اسناد اصیل صادرشده از کسب‌وکار و بازار که تولیت آن بانک نبوده و بر عهده نهادهای مرتبط است) اقدام کنند و بانک‌ها تنها به اعطای اعتبار و اخذ کارمزد بپردازند. در صورت تحقق این موضوع مهم و تغییر رویکرد، ابزار تعهدی در زنجیره تامین نهادینه می‌شود و نظام مالی و بانکی بدون ایجاد نقدینگی و تورم، به تسهیل مبادلات و معاملات خواهد پرداخت.
* اقتصاددان