بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر روح‌اله اسلامی* ایرانیان از پیشگامان تاریخ بوروکراسی بوده‏‏‌اند. از عصر باستان تا دوران اسلامی، نظام اداری ایران به‌عنوان الگویی برای سازمان‌دهی، مدیریت و پایداری حکومت‏‏‌ها نقش کلیدی ایفا کرده است.
در سده‌های میانه، این دیوان‌‌‌سالاری ایرانی بود که در جهان اسلام به عنوان الگوی کارآمد انتقال یافت. اما با همه فواید بوروکراسی همچون استقلال سازمانی، حاکمیت قانون و تجربه نهادی، این سیستم به‌‌‌مرور با چالش‌‌‌هایی جدی روبه‌رو شد.
در دوره مدرن بوروکراسی، با وجود نقش اساسی در توسعه، همواره در معرض تضعیف از سوی عوامل مخرب همچون حامی‌‌‌پروری، قوم‌‌‌ و خویش‌‌‌گرایی و مداخلات سیاسی و نظامی بوده است. در عصر جدید، با انقلاب اطلاعات و ظهور هوش مصنوعی، بوروکراسی مدرن به پدیده‌‌‌ای کند و متمرکز بر کاغذبازی تبدیل شده که نه‌‌‌تنها بهره‌‌‌وری را کاهش می‌دهد، بلکه شهروندان را نیز از عملکرد سیستم‌‌‌های دولتی ناامید کرده است.
برای عبور از این بحران و هماهنگی با الزامات عصر هوش مصنوعی، تحول اساسی در ساختار و عملکرد بوروکراسی ضروری است. این تحولات را می‌توان در شش محور کلیدی تحلیل کرد، به گونه‌‌‌ای که بوروکراسی را به موتور محرک توسعه و خدمت‌‌‌رسانی تبدیل کند.
شش محور برای تحول بوروکراسی در عصر هوش مصنوعی عبارتند از:
1.‌ کوچک زیباست:
بوروکراسی باید از حالت حجیم و پراکنده به ساختاری کوچک، چابک و تخصصی تغییر کند. کاهش تعداد نهادها، ادغام سازمان‌های موازی و تمرکز بر کارآمدی سازمانی و داشتن یک هدف، کلید موفقیت این رویکرد است.‌
2.‌ نیروی متخصص و شایسته:
استخدام بر اساس شایستگی و تخصص به‌‌‌جای روابط و حمایت‌‌‌های جناحی، ضامن ارتقای کارآمدی بوروکراسی است. ورود نسل جدید و واگذاری وظایف به بخش خصوصی در قالب سیاستگذاری باز، می‌تواند منابع انسانی را متحول کند.
3.‌ تجمیع بودجه و نظارت:
شفافیت مالی و نظارت یکپارچه از طریق حذف شوراهای موازی، تجمیع بودجه و ایجاد اتاق شیشه‌‌‌ای حکمرانی، از انحراف منابع جلوگیری می‌‌‌کند. این رویکرد به تقویت یکپارچگی سیاستگذاری و حسابداری دولت می‌‌‌انجامد.‌
4.‌ نقش تکمیلی دولت:
دولت باید تنها در موارد شکست بازار و تامین کالاهای عمومی وارد عمل شود. در جایی که بخش خصوصی ناتوان است، بوروکراسی می‌تواند از طریق تنظیم‌‌‌گری و مداخله محدود، به رفع مشکلات کمک کند.
5 .‌هوش مصنوعی در خدمت دولت:
با استفاده از فناوری‌‌‌های هوش مصنوعی، می‌توان مدیریت دانش، شبکه‌‌‌سازی میان نخبگان و دولت هوشمند را تقویت کرد. ابزارهایی مانند مشاوران مجازی و سیستم‌‌‌های تصمیم‌گیری مبتنی بر داده، بوروکراسی را به سطحی جدید از کارآمدی می‌‌‌رسانند.‌
6. برخط، شبانه‌‌‌روزی و بین‌المللی:
دیوان‌‌‌سالاری باید به‌‌‌صورت برخط و در تعامل مستمر با تجربیات بین‌المللی عمل کند. نهادهای دولتی می‌توانند از قوانین و چارچوب‌‌‌های بین‌المللی بهره ببرند و از تجارب دیگر کشورها در بهینه‌‌‌سازی فرآیندهای خود استفاده کنند.
اکنون در بسیاری از کشورها بوروکراسی مانعی اساسی در راستای حل مشکلات عمومی است.
با رویکردهای شش‌گانه‌‌‌ای که در متن اشاره شد، بوروکراسی می‌تواند از مانعی برای توسعه به بستری برای نوآوری، عدالت، آزادی و حکمرانی هوشمند تبدیل شود. عصر هوش مصنوعی فرصتی برای بازاندیشی در ساختارهای دیوان‌‌‌سالاری و حرکت به سوی حکمرانی کارآمدتر است.
* استاد علوم سیاسی