بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر پویا نعمت‏‏‏‏‏‏‌اللهی* چند روز قبل معاون وزیر نفت در امور مهندسی گفت؛ اگر فکر کنیم، می‌توانیم با افزایش تولید و ذخیره‌سازی ناترازی گاز را حل کنیم، اشتباه کرده‌‌‌‌‌‌‌ایم، چراکه فاصله بین تولید و تقاضا پر نمی‌شود مگر اینکه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی نیز به کمک ما بیاید. این اظهارنظر از شخصی که عالی‌ترین امور مهندسی را در وزارت نفت اداره می‌کند را باید بسیار مهم تلقی کرد. اینکه نگاه مهندسی‌‌‌‌‌‌‌ به این نتیجه رسیده که راه‌‌‌‌‌‌‌حل آنچه که ناترازی خوانده می‌شود، صرفا در افزایش تولید نیست، بسیار مغتنم و باارزش است.
به‌طور مشخص سازمان‌های برنامه‌‌‌‌‌‌‌ریزی کلان کشور‌ در ایران محل تجمیع نخبگان حوزه‌های مختلف دیسیپلینی علوم بوده که سرآمد آنها را اقتصاددانان و مهندسان تشکیل می‌دادند. توجه به شاخص‌هایی که در تحقق برنامه‌‌‌‌‌‌‌ها مد‌‌‌‌‌‌‌نظر قرار می‌گرفت همگی حاکی از نوعی باور به ازدیاد کمی مولفه‌‌‌‌‌‌‌های عمدتا اقتصادی و قابل‌‌‌‌‌‌‌سنجش بود. در این میان حتی در عناوین برنامه‌‌‌‌‌‌‌ها همچنان عمده‌‌‌‌‌‌ تاکیدات بر روی سنجه‌‌‌‌‌‌‌های اقتصادی، عملیاتی و تولیدی بود و در بهترین حالت می‌توان گفت فهم‌‌‌‌‌‌‌مندی تمام حوزه‌‌‌‌‌‌‌ها به‌نوعی منضم به شاخص‌های عملیاتی می‌شد. به همین خاطر است که همه‌‌‌‌‌‌ دستگاه‌ها برای بیان موفقیت خویش به‌طور مداوم آمار‌های عملکردی ارائه داده و هرچه این شاخص‌های عددی بالاتر باشد، حاکی از موفقیت بیشتر دستگاه‌‌‌‌‌‌‌ است. ما با طیفی از ایده‌‌‌‌‌‌‌ها و نیت‌‌‌‌‌‌‌های واقعا خیرخواهانه مواجه هستیم.
بلندپروازی‌‌‌‌‌‌‌های اتوپیایی فی‌‌‌‌‌‌‌نفسه خطرناک نیستند ولی زمانی خطرناک می‌شوند که همه‌‌‌‌‌‌‌چیز به سطح سنجش و مهندسی چرخش پیدا کند. این سطح را مقارن موقعیتی می‌دانند که مولفه‌‌‌‌‌‌‌ها به سطوح آماری، مقداری، سنجه‌‌‌‌‌‌‌ای، انضمامی، ملموس و قابل‌درک به لحاظ عدد و رقم تقلیل پیدا کرده‌است. به‌عنوان نمونه، وقتی در دهه‌1370 موضوع کاهش مصرف و بهینه‌سازی سوخت مطرح می‌شود، شاهد هستیم که چندین دستگاه ازجمله وزارت نفت و وزارت نیرو تشکیلاتی با همین عناوین برای خود ایجاد می‌کنند. طبعا برای دستگاهی که همیشه رشد و ازدیاد شاخص‌های خود را دنبال می‌کرده؛ چندان قابل‌‌‌‌‌‌‌فهم نیست که بخواهد تشکیلات جدیدی ایجاد کند که خواستار کاهش همان شاخص‌ها باشد. این‌بار نیز مجددا همان رویه‌‌‌‌‌‌‌های سابق به‌کار بسته شد.
نظام حکمرانی باور داشت که برای افزایش شاخص‌ها نیاز به نگاه مهندسی دارد، اما به دلایل نامشخص به این نتیجه رسیده بود که برای کاهش همان شاخص‌ها هم باید به نگاه مهندسی اعتماد کند. به همین خاطر مجددا مهندس‌‌‌‌‌‌‌ها به راس سازمان‌های متولی کاهش مصرف سوخت گمارده شدند. اگرچه ازدیاد تولید انرژی در ابتدا در گرو رهیافت مهندسی بود، اما بسیار طول کشید که نظام اداره کشور به این نتیجه برسد که کاهش مصرف سوخت (صرفه‌جویی، بهینه‌سازی، منطقی‌‌‌‌‌‌‌کردن یا هر عنوان دیگری که بتوان به آن اطلاق کرد) الزاما از طریق «مهندسی» قابل‌انجام نیست. شکی وجود ندارد که بخشی از این اقدام(یعنی بهینه‌سازی مصرف سوخت) را باید از طریق سازوکارهای مهندسی پیگیری کرد اما به‌نظر می‌رسد که نمی‌توان تمامی‌بار این مسوولیت سترگ را به گردن این حوزه‌‌‌‌‌‌ دیسیپلینی انداخت وگرنه نتیجه همین خواهدشد که اکنون مشاهده می‌شود.
نگاه مهندسی به این معنا است که هرگونه تقاضا را باید از طریق افزایش عرضه پاسخ داد. منطق تصمیم‌گیری‌‌‌‌‌‌‌ها در حوزه‌‌‌‌‌‌ انرژی کشور چیزی جز این را نشان نمی‌دهد. الگوی اصلی این بوده که هیچ دولتی خواستار محدودکردن مصرف سوخت شهروندان نیست. هر تصمیمی که غیر‌از این الگو اتخاذ‌شده، صرفا از روی اجبار و ناچاری بوده‌است. در کشور ما سوخت عمدتا به نرخ یارانه‌‌‌‌‌‌‌ای عرضه می‌شود. اگر دولت‌ها به آن اندازه منابع مالی داشته باشند که بتوانند مابه‌‌‌‌‌‌‌التفاوت این یارانه‌‌‌‌‌‌‌ها را گردن بگیرند، احتمالا مایل به تغییر این رویه نخواهند بود.
اجرای سناریوهای دیگر در این زمینه منبعث از چیزی جز ناتوانی مالی دولت نبوده وگرنه این واقعیت که بنزین یا گاز یا هر حامل انرژی دیگر با یک چندم قیمت تمام‌‌‌‌‌‌‌شده در ایران عرضه می‌شود، نه حرف تازه‌‌‌‌‌‌‌ای است و نه اینکه خارج از فهم متعارف مردم و جامعه است. به همین خاطر است که معاون وزیر نفت به راهکاری مشتمل بر ترکیب این اقدامات قیمتی و غیرقیمتی اشاره می‌کند که همان سیاست‌های اصلاح الگوی مصرف است که سال‌1389 از سوی مقام‌معظم رهبری ابلاغ شد. در حال‌حاضر وقت و انرژی و منابع بسیار زیادی از سوی روابط‌‌‌‌‌‌‌عمومی‌‌‌‌‌‌‌های دستگاه‌‌‌‌‌‌‌های متولی تولید و عرضه‌‌‌‌‌‌ انرژی نظیر وزارت نفت و وزارت نیرو صرف می‌شود تا بلکه اندکی از میزان مصارف کشور کاسته شود.
این تلاش‌ها در ذات فعالیت‌های روابط‌‌‌‌‌‌‌عمومی است و همواره صورت می‌گرفته و بعضا نتایح مثبتی هم داشته‌است. آخرین مورد کمپین «2درجه کمتر» که با دعوت و حضور بالاترین مقامات کشور اجرا شد، منجر به کاهش قابل‌‌‌‌‌‌‌قبولی در مصارف گاز شد. قابل‌تصور است که عبور کم‌‌‌‌‌‌‌هزینه از سردترین روزهای سال‌در اقصی‌‌‌‌‌‌‌نقاط کشور به واسطه‌‌‌‌‌‌ همین کمپین مردمی میسر شده باشد، اما پدیده‌‌‌‌‌‌ ناترازی در بخش‌های مختلف انرژی مختص فصل سرد یا‌گرم سال‌نیست و بلکه در تمامی روزهای سال‌شاهد این ناترازی هستیم. نمی‌توان امید داشت که تمامی روابط‌‌‌‌‌‌‌عمومی‌‌‌‌‌‌‌های دستگاه‌های مربوطه در تمامی طول سال‌به اجرای کمپین‌‌‌‌‌‌‌های این‌چنینی متوسل شوند.
معاون وزیر نفت در امور پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران ضمن تاکید بر دو مولفه‌‌‌‌‌‌ متنوع‌‌‌‌‌‌‌سازی سبد سوخت، معتقد است با افزایش تولید، مشکل ناترازی در سوخت مایع حل نمی‌شود. به هر تقدیر باید خوشحال بود که مدیران بخش‌های مهندسی کشور به این نتیجه رسیده‌‌‌‌‌‌‌اند که همه‌چیز با افزایش تولید قابل‌حل نیست. این همان گزاره‌‌‌‌‌‌‌ای است که معاون دیگر وزیر نفت نیز به آن اشاره کرده‌است.
* روزنامه‌‌‌‌‌‌‌نگار و پژوهشگر علوم ارتباطات اجتماعی