بازار آریا - کیوان پورشب* توسعه فناوری‌‌‌های نوین در بخش‌های مختلف، به‌ویژه اقتصاد با هدف حداکثرسازی منافع مادی ذی‌نفعان به شکل فزاینده‌‌‌ای در حرکت است و ساختارهای نرم در این منظومه به شکلی فزاینده از ابزارها و برنامه‌های کاربردی آن متاثر شده است. اهمیت و اعتبار داده‌‌‌ها که پایه اطلاعات و در نهایت دانش بشر امروز است بیش از گذشته مورد توجه است و اساس ارزش‌آفرینی‌های اقتصادی از همین توجه خاص، شکل می‌گیرد و دستیابی به منافع اقتصادی را ممکن ساخته است.
در گذر زمان و با پیشرفت‌های فناورانه، جهان در بخش توسعه نرم‌افزارها و مدیریت داده‌محور، شاهد ظهور پدیده متمایزی تحت عنوان رمزارزها یا همان ارزهای دیجیتال است. موضوعی که تحولی شگرف در نظام پولی و مالی دنیا را سبب شده و توانسته ضمن افزایش امنیت اطلاعات، محصولی را در مراودات پولی دنیا معرفی کند که امکان جایگزینی با مسکوکات قبلی را دارد. چنین تحول شگرفی، فرصتی تازه‌‌‌ پیش روی تجار، فعالان اقتصادی، تولیدکنندگان و همه ذی‌نفعان اقتصاد قرار داده و در راس همه این موارد، نظامات سیاسی و دولت‌‌‌ها را در اقصی‌‌‌نقاط عالم متاثر ساخته است. اما این پدیده نوظهور محصول ساختاری مشهور به نام «زنجیره بلوکی» یا بلاک‌چین است که توانسته داده‌ها را در قالب بلوک‌هایی معین قرار داده و روی هر بلوک را رمزنگاری کند و دسترسی به آن را محدود به اشخاص معینی کند تا ضمن بالا بردن امنیت و محدودیت سطح دسترسی به آنها، داده‌های متعدد و متنوعی را در بخش‌های مختلف، تبدیل به این بلوک‌های رمزنگاری‌شده کنند و سپس با اتصال آنها به یکدیگر، برای آنها ماموریت‌های مشخصی تعریف کنند تا زنجیره‌ای را برای هدف یا اهداف خاصی تشکیل دهند. به همین خاطر است که به این ساختار، زنجیره بلوکی گفته می‌شود.
بخش‌های مختلف اقتصاد در دنیا با درک درستی از شرایط پیرامونی به سمت این فناوری جدید و بهره‌گیری از آن در مسیر توسعه و حداکثرسازی منافع خود گام برداشته‌اند و تجربیات عملی آنها قابل احصا و البته ارزیابی هستند. معادن و صنایع معدنی نیز از این قاعده مستثنی نبوده‌‌‌اند و آنها هم از فناوری زنجیره بلوکی در زنجیره تامین خود استفاده و تجربیاتی را به دست آورده‌اند که قابل تامل‌اند.
شرکت‌هایی که زنجیره‌‌‌های تامین متمرکز دارند، از زنجیره بلوکی برای انتقال وجه در سطح جهانی استفاده می‌کنند، زیرا این فناوری امکان دور زدن کانال‌‌‌های بانکی سنتی را فراهم می‌کند. شرکت توم‌‌‌کار (Tomcar)، تولیدکننده وسایل نقلیه استرالیایی، اسناد پرداختنی خود را با استفاده از بیت‌کوین تسویه می‌کند. زنجیره بلوکی برای نظارت بر حرکت منابع در سراسر زنجیره تامین استفاده می‌شود. شرکت خرده‌فروشی والمارت به طور گسترده از زنجیره بلوکی برای ردیابی گوشت خریداری شده از چین استفاده می‌کند. از این فناوری برای نگهداری سوابق تمام قطعات گوشت استفاده می‌شود که شامل مبدأ، پروسه فرآوری و بسته‌بندی، انبارش و در نهایت تاریخ فروش و عرضه می‌شود.
مزیت‌های این فناوری در حوزه معدن‌کاری
تسهیل و تمهید مسیر حسابرسی‌: ویژگی ذاتی زنجیره بلوکی در ایجاد یک مسیر شفاف و ایمن برای حسابرسی‌ها، اعتمادسازی در اکوسیستم مشارکت‌های مدنی است که آن‌را به شکل کاملا محسوسی بالا می‌برد. با توجه به ارزش بالای کالاهایی که در زنجیره تامین عبور می‌کنند، این امر به‌ویژه در صنعت معدن کاربرد زیادی دارد.
پایداری‌: علاوه بر این، به دلایل شاخص پایداری، امروزه بسیاری از شرکت‌های تولیدی تمایلی به تهیه مواد معدنی از سایت‌‌‌هایی که استانداردهای زیست‌‌‌محیطی ضعیف یا نیروی انسانی بدون دستمزد را به کار می‌گیرند، ندارند. شرکت‌های معدنی در سطح دنیا می‌توانند با استفاده از فناوری زنجیره بلوکی برای ثبت جزئیات طول عمر یک محصول، به‌‌‌ویژه جغرافیایی که از آن استخراج و استحصال شده، با مسائل پیش گفته مقابله کرده و به مشتریان خود از این حیث اطمینان دهند. و این موارد امروزه مورد توجه بازارهای جهانی هستند.
رصد و ردیابی‌: زنجیره‌های بلوکی همچنین می‌توانند به شرکت‌های معدنی در ردیابی قطعات یدکی و تجهیزات معدن‌کاری سیار و بررسی برنامه‌‌‌های تعمیر و نگهداری آنها کمک کنند. این به اهداف حسابرسی و محدود کردن فاصله‌های زمانی تعمیر تجهیزات کمک می‌کند. یکی دیگر از مزایای این فناوری، سهولتی است که می‌تواند به صنعت کمک کند تا برنامه‌های انطباقی را با کمترین آسیب احتمالی اجرا کند. این کار با به حداقل رساندن بوروکراسی‌های اداری و کاهش ضریب خطا در رعایت الزامات فنی، مدیریت ایمنی تجهیزات و فرآیندها را به شکل قابل‌توجهی ارتقا می‌بخشد. زنجیره‌های بلوکی می‌توانند به طور موثر و همزمان برای ثبت و نگهداری چند رویداد شرکتی در سوابق از جمله جابه‌جایی‌های پرسنلی، جابه‌جایی مواد معدنی در سایت‌ها، تراکنش‌های مالی، جابه‌جایی‌های کالایی یا ایجاد سازه‌ای برای هوشمند‌سازی شبکه‌ای از مخاطبان مورد استفاده قرار گیرد.
پیاده‌سازی فناوری زنجیره بلوکی در معادن
چند شرکت جهانی فعال در حوزه معدن، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در فناوری‌های زنجیره‌های بلوکی انجام داده‌اند تا زنجیره تامین خود را از این طریق بهبود بخشند؛ به طوری که مواد معدنی را از مبدأ معادن به کارخانه‌های فرآوری، نظارت کرده و هزینه‌های عملیات و معاملات را به همین واسطه و با کاربردهای فناورانه و هوشمندانه این سیستم کاهش داده‌اند.
-باریک-گلد (Barrick – Gold ) با چند نهاد مالی و بانکی از جمله اسکاتیبانک (scotiabank)، سیتی‌‌‌بانک، سوسیت جنرال (societe generale) و INTL FCStone برای یک مطالعه آزمایشی با هدف کاهش هزینه‌های تراکنش طلا با استفاده از فناوری زنجیره بلوکی شریک شده است.
-شرکت معدنی بی‌‌‌اچ‌‌‌پی بیلیتون (BHP Billiton) در مراحل اولیه استفاده از فناوری زنجیره بلوکی برای به اشتراک‌گذاری اطلاعات میان پیمانکاران معدنی، زمین‌شناسان، فروشندگان و شرکت‌های حمل‌ونقل در درون سازمان خود است. آنها از این طریق برای اثبات منشأ، ردیابی و رصد برخط نمونه‌‌‌ها، بهبود امنیت داده‌‌‌ها و همچنین افزایش کارآیی کل فرآیند را دنبال می‌کنند.
-شرکت معدنی الماس دی‌‌‌بیرز (De Beers) شروع به استفاده از فناوری زنجیره بلوکی برای ردیابی سنگ‌های قیمتی از مبدأ آنها در معادن تا نقطه فروش به مصرف‌کنندگان کرده است. این امر قابلیت ردیابی، منشأ و اصالت را در سراسر زنجیره ارزش تضمین می‌کند و اعتماد مصرف‌کننده را نسبت به محصولاتی که خریداری می‌کنند، بهبود می‌‌‌بخشد.

نقش‌پذیری زنجیره بلوکی در ارزش‌آفرینی و کاهش هزینه‌ها و مدیریت برخی ریسک‌ها را می‌توان به قرار زیر تشریح کرد:
مهندسی، ساخت و واگذاری سایت معدن
عملیات مهندسی، ساخت و تحویل (ECH) اطلاعات مکانی و مهندسی پیچیده‌ای که در قالب‌های ساختاریافته و حتی بدون ساختار ارائه می‌شوند. مدیریت و حفظ دقت این حجم وسیع از اطلاعات حتما هزینه‌ها را افزایش می‌دهند. اگر به موقع و به درستی محاسبه نشوند، این هزینه‌های مازاد، می‌تواند نرخ اجرا را بالا برده و تحقق و دستیابی به اهداف شرکت را به تاخیر بیندازد. زنجیره بلوکی، تراکنش‌ها را در طول فرآیندهای پیچیده در مدیریت و رعایت مقررات و استانداردها قابل ردیابی می‌کند و از اعتماد و انطباق کاری اطمینان می‌دهد.
انطباق و بهره‌برداری معدن
شرکت‌های معدنی باید مجوزهای مستند‌شده خود در رابطه با فرآیندهای اکتشاف، برآورد منابع/ذخایر، طراحی معدن و فرآیندهای برنامه‌‌‌ریزی را همواره مدیریت کنند. بهبود مستمر مکانیزم نگهداری و کنترل همواره مورد توجه شرکت‌های معدنی است. زنجیره بلوکی، ردیابی تخمین ذخایر معدنی را برای انواع گزارش‌‌‌دهی بها بهبود می‌‌‌بخشد. قابلیت ردیابی موجودی در ERP برای مدیریت موجودی منابع/ذخایر نیز میسر است.
تکنولوژی زنجیره بلوکی می‌تواند از قراردادهای هوشمند میان شرکت‌های معدنی و صنایع وابسته به آن برخوردار باشد و سپس می‌تواند به نهادهای خارجی (مثلا: بورس اوراق بهادار برای انتشار برآوردهای منابع/ذخیره) از داده‌های بلوک‌شده خود در گزارش‌دهی استفاده کند. زنجیره بلوکی می‌تواند برای اعتبارسنجی گردش کار/ممیزی فعالیت‌ها و خروجی‌های مورد استفاده در محاسبات منابع/ذخیره نیز مورد استفاده قرار گیرد.
زنجیره تامین
از زنجیره بلوکی می‌توان برای ردیابی مواد در زنجیره ارزش استخراج از بلوک‌ها تا کنسانتره، تا فلزات معروف به شمش‌های طلا، آبکاری مس SW/EX و... استفاده کرد. این را می‌توان در مقادیر گام به گام برای منشأ به مشتری نهایی نشان داد. زنجیره بلوکی همچنین می‌تواند برای شرکا در سرمایه‌گذاری‌های مشترک (JV)، شفافیت ایجاد کند. اکثر شرکت‌های استخراج دارای یک زنجیره ارزش پراکنده هستند که معاملات آن در چند طرف پخش شده است. زنجیره بلوکی می‌تواند منجر به اتوماسیون تطبیق فاکتورها شود. به سنگ معدن گواهی کیفیت اختصاص داده می‌شود و مشتری برای اطمینان آن را برای آزمایش آزمایشگاهی ارسال می‌کند. ممکن است اختلافی بر سر کیفیت و قیمت سنگ معدن وجود داشته باشد. کل این فرآیند می‌تواند از فناوری زنجیره بلوکی با سه طرف درگیر استفاده کند – معدن‌کار، مشتری و داور.
منشأ معدنی
شرکت‌های تولیدی نگران منبع مواد معدنی هستند. شرکت‌هایی مانند اپل تصمیم گرفته‌‌‌اند از مواد معدنی ناشی از یکسری مناطق و جغرافیای خاص که در آنها درگیری یا نزاع وجود دارد و از شرکت‌های معدنی با دستمزد کمتر و استانداردهای زیست‌‌‌محیطی ضعیف استفاده نکنند. به عنوان مثال؛ طبق گزارش‌ها، یک طرح آزمایشی برای ردیابی تولید کبالت در جمهوری دموکراتیک کنگو، از معادن صنایع دستی گرفته تا باتری‌های محصولات با فناوری پیشرفته، در حال توسعه انجام شده است.
با تشکیل و تاسیس صندوقی نوآورانه که بتواند معادن کشور را با پدیده نوظهور زنجیره بلوکی هم در داخل و هم در خارج صنعت به یکدیگر پیوند دهد و از آن برای کاهش هزینه‌ها، کاهش ریسک‌های سیستماتیک و غیر‌سیستماتیک با هدف حداکثرسازی ارزش افزوده استفاده کند؛ این طرح قابل انجام است. پیشنهاد این است که شرکت‌های معدنی بزرگ کشور در این راه پیشقدم شوند و اقدام به تاسیس صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه کنند. آینده روابط خارجی نیز همسو با پیشرفت‌های فناورانه بر بسترهایی نو از شبکه‌های دیجیتالی تعریف می‌شود و قطعا فناوری زنجیره‌های بلوکی (Block-Chain) نقشی محوری و تعیین‌کننده را خواهند داشت و صنایع مختلف ناگزیر از پیوستن به این جریان پیشرو و پیش‌برنده هستند. شرکت‌های معدنی ایران می‌توانند پیشران این حرکت نو در پیوستن به این جریان نوظهور باشند.
* تحلیلگر بخش معدن