بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر مجید رئوفی* ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان متانول‌‌‌ دنیاست و از این حیث، سیاستگذاران دوره‌‌‌های مختلف صنعت پتروشیمی کشور در معرض نقدها و اعتراضات زیادی بوده‌‌‌اند که چرا در احداث مجتمع‌‌‌های پتروشیمی و سرمایه‌گذاری در این حوزه، بیشتر روی متانول تمرکز داشته‌‌‌اند. بیشترین سهم تولید محصولات پایه در ایران با بیش از 40‌درصد متعلق به متانول است که از لحاظ درآمد، در سطوح پایین‌‌‌تری نسبت به سایر محصولات پایه از جمله اتیلن و پروپیلن قرار دارد. چراکه هر تن متانول وارداتی چین طی دو سال گذشته، به طور متوسط معادل 285 دلار در هر تن معامله شده، در حالی که متوسط قیمت سه گرید پلی‌‌‌اتیلن به عنوان محصولات اتیلن در همین زمان بین 970 تا 1080 دلار در هر تن بوده است.
در برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های کلان و اعطای مجوزهای احداث مجتمع‌‌‌های جدید پتروشیمی در طرح‌‌‌های جهش دوم و جهش سوم صنعت پتروشیمی نیز، سهم متانول قابل ملاحظه است. البته، در طرح‌‌‌های جهش دوم، چند مجتمع پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن و... و همچنین خوراک مایع نیز تنوع بیشتری به صنعت پتروشیمی کشور بخشیده و در طرح‌‌‌های جهش سوم نیز این روند ادامه خواهد داشت و طرح‌‌‌های خوراک ترکیبی نیز مدنظر شرکت ملی صنایع پتروشیمی و سرمایه‌گذاران قرار دارد. با این حال، همچنان سهم متانول بالاست و بالا نیز خواهد ماند. اما با یک تفاوت؛ این بار طرح‌‌‌های تبدیل متانول به الفین‌‌‌ها یعنی طرح‌‌‌های MTO و MTP نیز جزو طرح‌‌‌های پیشران شرکت ملی صنایع پتروشیمی معرفی شده‌‌‌اند که علاوه بر تامین نیاز داخلی به گریدهای مختلف پلی‌‌‌پروپیلن، فرصت حضور گسترده‌‌‌تر در بازارهای پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن در دنیا را ایجاد خواهند کرد. یک نکته را هم نباید فراموش کنیم که توسعه واحدهای MTO به معنای تبدیل 2.7 تا 3.5 واحد متانول به الفین است که باتوجه به فناوری‌‌‌های مختلف، میزان سوددهی آن متفاوت خواهد بود.
امروز با توجه به ورود چند مجتمع جدید به مدار تولید، ظرفیت تولید متانول ایران به حدود 17.3 میلیون تن در سال رسیده است و طی سال‌‌‌های آتی نیز 18.7 میلیون تن دیگر به این ظرفیت اضافه خواهد شد که از یک منظر، به دلیل اشباع بازار، باعث نگرانی می‌شود ولی از منظر دیگر، باعث می‌شود ایران به یک بازیگر کاملا تاثیرگذار و قیمت‌‌‌ساز در بازار متانول دنیا تبدیل شود. به‌‌‌ویژه آنکه با توجه به قوانین جدید موسوم به CBAM در اتحادیه اروپا در موضوع مالیات کربن، تولید متانول از زغال‌‌‌سنگ که در چین مرسوم و بسیار زیاد است، با چالش‌‌‌های قیمتی مواجه خواهد شد و فضا و فرصت برای نقش‌‌‌آفرینی موثرتر ایران فراهم خواهد شد. با آغاز اجرای CBAM در سال 2026، واردات محصولاتی که انتشار کربن بالایی دارند، به اتحادیه اروپا با پرداخت هزینه‌‌‌های مرتبط با سازوکارهای مدیریت کربن همراه خواهند بود. باتوجه به اینکه ردپای کربن متانول تولیدی از چین بسیار بیشتر از ایران است، این اقدام اتحادیه اروپا فرصت بسیار خوبی برای متانول ایران است. به‌‌‌ویژه که مطابق آماری که متانکس منتشر کرده، حجم تولید متانول از زغال سنگ در چین نزدیک به 40 میلیون تن در سال است. هرچند نباید بر فعالیت‌‌‌های روسیه نیز چشم بست که پس از کاهش محسوس واردات گاز طبیعی اروپا از این کشور، طرح‌‌‌های جدیدی برای ایجاد ظرفیت برای این گاز روی‌‌‌دست‌‌‌مانده خود، طراحی کرده است. روسیه که امروز کمتر از 5 میلیون تن در سال متانول تولید می‌‌‌کند، با معرفی طرح‌‌‌های مختلف تا چند سال آینده، 26.5 میلیون تن در سال به ظرفیت تولید متانول خود خواهد افزود و در شرایطی مشابه ایران در بازار پتروشیمی حاضر خواهد بود. بنابراین، هر مجتمع جدیدی که در ایران یا روسیه زودتر به بهره‌‌‌برداری برسند، دست بالاتری در بازار متانول خواهند داشت و فرصت بازگشت سرمایه بهتری برایشان فراهم‌‌‌ خواهد بود.
چنان‌که در ابتدای این متن نیز اشاره شد، تولید متانول طی سال‌‌‌های اخیر، زیر ذره‌‌‌بین رسانه‌‌‌ها و فعالان عرصه انرژی بوده و بعضا محاسباتی مبنی بر ضررده بودن مجتمع‌‌‌های متانولی نسبت به صادرات گاز به شکل مستقیم یا تولید سایر محصولات پتروشیمی مطرح می‌شود و این نقدها و بررسی‌‌‌ها، به قیمت‌گذاری‌‌‌های عجیب در بخش خوراک و یوتیلیتی منجر شده و در بعضی دوره‌‌‌ها به تعطیلی چند واحد تولید متانول نیز منتهی شده است. اما واقعیت این است که این محاسبات و بررسی‌‌‌ها دربرگیرنده تمام داستان هزینه و فایده در صنعت پتروشیمی نیست و واقعیت صحنه کمی متفاوت است. درواقع، می‌توان از دو نظرگاه به موضوع تولید متانول نگریست؛ یکی از منظر حاکمیتی که به اتخاذ راهبردهای کلان و اعطای مجوزها از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی به شرکت‌های مختلف مرتبط است و دیگری از منظر بنگاه‌‌‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاران که متناسب با سازوکارهای بازار و پویایی حاکم بر آن، تصمیمات منطقی و مبتنی بر سود و زیان را عملی می‌‌‌کنند.
در حال حاضر، بیشترین میزان متانول تولیدی در دنیا برای تولید فرمالدهید مصرف می‌شود که سهمی معادل 26‌درصد از کل مصارف متانول را تشکیل می‌‌‌دهد. پس از آن، واحدهای تبدیل متانول به الفین هستند که فعلا فقط در چین بهره‌‌‌برداری شده‌‌‌اند و سهمی معادل 17‌درصد کل مصارف متانول را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. چند مجتمع در ایران نیز در مراحل مختلف احداث این مجتمع‌‌‌ها هستند. اما نکته مهم در این میان این است که در چین، علاوه بر واحدهای MTO تعداد زیادی مجتمع CTO نیز در حال فعالیتند که از متان بستر زغال‌‌‌سنگ، متانول و سپس الفین و پلی‌‌‌الفین تولید می‌‌‌کنند. این مجتمع‌‌‌ها علاوه بر اینکه قیمت تمام‌‌‌شده تولید متانول را کاهش داده‌‌‌اند، یارانه‌‌‌های زیادی از سوی دولت چین هم دریافت می‌‌‌کنند و به این ترتیب، موفق شده‌‌‌اند قیمت‌‌‌ها را تا حدی کاهش دهند. اما چنان‌که گفته شد، احتمالا این روند با وضع مالیات کربن تغییر اساسی خواهد داشت.
بخشی از متانول نیز برای تولید سوخت یا ترکیب با بنزین استفاده می‌شود که نسبتا سهم قابل ملاحظه‌‌‌ای است؛ موضوعی که هم‌‌‌اینک به دلیل ناترازی بنزین در کشور، مدنظر مسوولان وزارت نفت نیز قرار گرفته و تحلیل آن، فرصت و مجال دیگری می‌‌‌طلبد. آنچه مشخص است، افزودن درصدی متانول به بنزین که در نقاط مختلف دنیا هم مرسوم است، حاشیه سود خوبی برای متانول‌‌‌سازها ایجاد خواهد کرد.
آنچه مشخص است، قیمت متانول طی 10 سال گذشته، روند پرتلاطمی نداشته است و به عنوان نمونه، قیمت متانول وارداتی چین در محدوده 10 سال گذشته، عموما بین 250 تا 350 دلار در هر تن بوده است. بنابراین، قیمت‌‌‌های جهانی تغییرات زیاد و شگرفی نداشته‌‌‌اند و بازار متانول تقریبا ثبات نسبی داشته است. اگر هزینه حمل متانول از ایران به چین را حدودا 50 دلار در هر تن در نظر بگیریم، با توجه به هزینه تولید متانول در کشور که بخش عمده آن به قیمت خوراک و سوخت برمی‌‌‌گردد، همچنان از منظر سرمایه‌گذار، صادرات متانول به‌‌‌صرفه است. چراکه، اولا برخلاف صادرات گاز به عراق که تسویه آن همیشه دشوار و پرچالش بوده، تسویه متانول صادراتی، ساده و کم‌‌‌دردسر است و درآمد ارزی مطمئنی برای کشور ایجاد می‌‌‌کند. ثانیا درصورت تغییر شرایط، با توجه به لیسانس‌‌‌های موجود در کشور، فضا و فرصت برای توسعه زنجیره ارزش متانول فراهم است و تغییر وضعیت، کار پیچیده و نشدنی نیست. اتفاقا در این بخش، فرصت‌‌‌های بسیار زیاد و جذابی برای سرمایه‌گذاران وجود دارد که حتی همین الان نیز می‌توان برای تولید این محصولات ارزشمند وارد عمل شد.
بنابراین، افزایش ظرفیت متانول نه‌‌‌تنها باعث نگرانی نیست که فرصت‌‌‌های زیادی هم از لحاظ صادرات متانول به چین طی سال‌‌‌های پیش رو خواهد داشت و هم با تکمیل زنجیره ارزش متانول که بخش عمده لیسانس‌‌‌های آن هم در ایران در دسترس است، می‌توان محصولاتی با قیمت‌‌‌های جهانی بالاتر تولید و صادر کرد. محصولاتی نظیر دی‌‌‌متیل اتر، اسید استیک، اتانول و... که حاشیه سود نسبتا مناسبی هم برای تولیدکنندگان ایجاد می‌‌‌کنند. مساله کلیدی در این میان این است که فعالان حاضر در صنعت پتروشیمی یا سرمایه‌گذاران جدید، عموما به روند حاکم بر سایر شرکت‌های قدیمی‌‌‌تر می‌‌‌نگرند و متناسب با نیاز بازار و تغییر روندهای موجود در بازارهای جهانی در بخش عرضه و تقاضا و قیمت‌‌‌ها به سمت پروژه‌‌‌های جدید نمی‌‌‌روند. متانول و زنجیره ارزش آن، همچنان سودساز است و افزایش ظرفیت تولید متانول ایران جای نگرانی ندارد. البته، با ورود تولیدات مجتمع‌‌‌های جدید به بازار، ضروری است که کنسرسیوم صادراتی متانول ایران شکل بگیرد و همچنین ایران به سمت ایجاد مرجعی برای قیمت‌گذاری متانول حرکت کند. طبیعتا توجه به تامین خوراک پایدار هم با توجه به ناترازی گاز طبیعی در فصول سرد سال، ضرورت دارد که برای آن هم راه‌‌‌حل‌‌‌های مناسبی وجود دارد.
* پژوهشگر ارشد انرژی