بازار آریا

آخرين مطالب

گذار جامعه ایران به سرمایه‌داری وابسته اقتصاد ایران

گذار جامعه ایران به سرمایه‌داری وابسته
  بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای‌اقتصاد : جان فوران (1955)، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه کالیفرنیا در سانتا باربارا است. وی از جامعه‌شناسان و پژوهشگران تراز اول در زمینه «انقلاب‌های اجتماعی» در جهان است که به‌خاطر کتاب «مقاومت شکننده» در ایران شهرت دارد. در اینجا بخشی از این کتاب را با ترجمه احمد تدین می‌خوانید.
دهه 1930م/1310ش دوره کلیدی گذار از توسعه وابسته ماقبل سرمایه‌داری عهد قاجار به توسعه وابسته سرمایه‌داری بعد از جنگ جهانی دوم است. بنابراین ماهیت و دامنه دگرگونی‌های اقتصادی و طبقاتی در ساختار اجتماعی از اهمیتی خاص برخوردار است که صاحب‌نظران مختلف در این‌باره مواضع متفاوتی اتخاذ کرده‌اند. داده‌های مربوط به جمعیت نشان‌دهنده رشد مداوم همراه با جابه‌جایی‌های مهم داخلی است کل جمعیت ایران را در دوره 1900-1914م/1293-1279ش 10میلیون نفر برآورد کرده‌اند که این رقم در 1940م/1319ش به 14.6میلیون نفر رسیده است. نرخ کلی افزایش جمعیت کشور که در فاصله سال‌های 1926-1900م /1279-1305ش بر اثر قحطی و جنگ سالانه 0.080درصد بوده در فاصله سال‌های 1926-1940م/1305-1319ش به نرخ چشم‌گیر 1.5درصد رسیده است. در اجزا نیز تغییر و جابه‌جایی قابل توجهی به چشم می‌خورد در سال1900 جمعیت شهرنشین 2.07میلیون یعنی 20.9درصد؛ جمعیت ایلی 2.47میلیون یعنی 25.1درصد؛ و جمعیت روستایی 32.5میلیون یعنی 54درصد بوده است. بنا به برآوردهای سال 1940م/1319 ش ایران دارای 3.2میلیون جمعیت شهرنشین (22درصد) تنها یک میلیون (9.6درصد جمعیت ایلی و 10.35میلیون (71.1درصد) جمعیت روستایی بوده است و این آمار میزان عظیم یک جانشین شدن و نیمه تخت قاپو شدن عشایر کشور را نشان می‌دهد. آمار نیروی کار نشان می‌دهد که بخش کشاورزی در 1906م/1285ش 90درصد؛ در 1926م/1305ش، 85 درصد؛ در 1946م/1325ش، 75درصد کل جمعیت کشور را تشکیل می‌داده، هرچند تعداد مطلق کارگران کشاورزی از 3میلیون و 431هزارنفر به 3میلیون و 828هزار نفر رسیده است.
خدمت نظام وظیفه ایجاد کارخانه‌ها و طرح‌های پردامنه راه آهن موجب ازدیاد سریع جمعیت شهری شد؛ به‌طوری‌که در فاصله سال‌های 1940-1935م/1319-1314ش رشدی معادل 2.3درصد داشته است؛ درحالی‌که رشد بخش روستایی طی همان مدت تنها 1.3درصد بوده است. در 1940م/1319 ش 6شهرکشور جمعیتی متجاوز از صدهزار نفر داشته‌اند. آمارهای مختلف حکایت از آن دارند که تهران 540هزار نفر، اصفهان 250هزار نفر تبریز 200 تا 300هزار نفر، مشهد و شیراز هر یک 200هزار نفر جمعیت داشته‌اند. شهر آبادان که به تازگی پایانه نفتی شده بود یک‌صد هزار نفر جمعیت داشته است. به این ترتیب می‌توان گفت جمعیت ایران تا اندازه‌ای در پایان دوره مورد بحث بیشتر شهری و صنعتی بوده است؛ اما باز هم بخش بزرگی از جمعیت روی زمین کار می‌کرده است.
دو وجه دیرپای تولید روستایی در روستاهای ایران وجود داشته است: کشاورزی سهم‌بری دهقانی و چادرنشینی - شبانکارگی. این هر دو به موجودیت خود ادامه دادند؛ اولی تا حد زیادی دست نخورده باقی ماند؛ درحالی‌که دومی به‌خاطر سیاست دولت در تخت قاپو کردن
(اسکان اجباری) عشایر دستخوش دگرگونی و بحران جدی شد. انواع اصلی زمین‌داری سده‌های شانزدهم تا نوزدهم در دوره 1925- 1941م/1304-1320ش نیز به همان صورت ادامه یافتند؛ اما در این دوره زمین‌هایی که در تملک مالکان خصوصی بودند، اهمیت بیشتری یافت. بنا به برآوردهای دهه‌های 1930م/1310ش و 1940م/1320ش شاید بتوانیم نسبت تقریبی زمین‌ها را به شرح زیر مشخص کنیم؛ زمین‌های دولتی 10درصد، املاک موقوفه 10 تا 25درصد، املاک خرده مالکی 5 تا 15درصد و املاک بزرگ 50 تا 80درصد. تحول کلیدی این دوره انسجام و رشد بزرگ مالکی و پیدایش املاک پهناور با مالک غایب بود. رضاشاه خود با خرید و مصادره املاک وسیع در این زمینه پیشقدم شد. زمین‌داران با اعمال نفوذ در دربار توانستند قباله املاکی را که مالکیتشان بر آنها محرز نبود به‌دست آورند. بنا بر برآوردی که در سال 1949م/1328ش از 1300پارچه آبادی در اطراف تهران به عمل آمده است 5درصد زمین‌داران مالک 83درصد زمین‌ها بودند و 85درصد جمعیت این آبادی‌ها یا بی‌زمین بودند (60درصد) یا کمتر از یک هکتار زمین داشتند (25درصد).
برحسب منطقه باز هم وجه تولید غالب در کشاورزی وجه سهم‌بری دهقانی بود. لمبتون می‌گوید سهم بری متداول‌ترین شکل رابطه میان دهقان و زمین‌دار است و سنجابی نیز در بررسی 1934م/1313ش خود غلبه این وجه تولید را در زمین‌های زمین‌داران بزرگ و متوسط مورد تایید قرار داده است. قانون مدنی 1934م/1313ش سهم‌بری را تعریف کرده اما مشخص نکرده است که هر طرف به چه نسبتی سهم می‌برد و قراردادها معمولا و به‌طور سنتی لفظی بود. سهم واقعی زمین‌دار، رسوم محلى، نوع محصول و اینکه آب، بذر، کود، گاوآهن و حیوان را چه کسی داده باشد، فرق می‌کرد. در مجموع چنین به نظر می‌رسد که مالک یک سوم تا نیمی از کل محصول را می‌برد، اما معنی این حرف آن نیست که فرد دهقان هم نیمی تا دوسوم محصول را به خود اختصاص می‌داده است؛ چون باقی‌مانده محصول بین چند دهقان تقسیم می‌شد سهم‎هایی از آن به افراد مختلفی که در روستا خدماتی انجام داده بودند، تعلق می‌گرفت. دهقان سهم بر به‌طور مرسوم عرفا دارای حق نسق بود؛ اما در عمل تضمینی وجود نداشت که او همیشه روی زمین کار کند. هر چند اخراج دهقان از روی زمین به‌دلیل سنت‌های قوی و ریشه‌دار و نیز کمبود نیروی کار در روستا چندان معمول نبود، اما در اطراف شهرهای بزرگ که دهقانان جز سهم‌بری تقریبا راه دیگری برای تامین زندگی نداشتند، این رسم متداول‌تر بود.
در این دوره صدور محصولات کشاورزی و تجاری شدن آنها هنوز ادامه داشت، اما نشانه‌های چندانی در دست نداریم که بگوییم این فعالیت‌ها در مقایسه با دوره قاجار شدت بیشتری یافته‌ بودند. به انگیزه تولید قند و شکر در محل و فروش در بازار ایران عده‌ای از دهقانان زمین‎های اطراف کارخانه‌های قند را به کشت چغندر اختصاص دادند؛ اما بعید است که کاشت این محصول نقدی نفع چندانی را عاید دهقانان کرده باشد؛ چون نظارت مالک در این زمینه دقیق‌تر بود و اقتصاد پولی توام با این نوع فعالیت به مقروض شدن روستاییان می‌انجامید. در فاصله سال‌های 1925م/1304ش تا 1939م/1318ش تولید سالانه گندم 67درصد جو 36درصد، برنج 44 درصد، پنبه 90درصد و توتون و تنباکو 114 درصد افزایش یافت. ابریشم، پنبه، چای و تنباکو در بازار جهانی برای فروش عرضه می‌شد بنا به یک برآورد درباره محصولات معیشتی در اواخر دهه 1940م/1320ش، 2درصد تولید صادر می‌شده است. یک محصول عمده پولی یعنی تریاک که در دهه 1920م/1300ش بین 10 تا 15درصد صادرات مرئی ایران و 30درصد محصول جهانی را تشکیل می‎داده به دنبال تصمیم دولت مبنی بر ممنوعیت یا محدودیت کاشت به میزان دوسوم تنزل یافته است. تصور می‌شود سایر محصولات نقدی جای تریاک را گرفته باشند، اما چون دولت کمترین توجهی به بخش کشاورزی نداشت رونق واقعی چندانی در صادرات پدید نیامد.
پس شاید بتوان چنین نتیجه‌گیری کرد که گرچه علائم چندانی درباره کشاورزی سرمایه‌داری در سطح بازار جهانی و واسطه‌های داخلی به چشم نمی خورد کشاورزی یکجانشین عمدتا همان وجه تولید دهقانی سهم‌بری بود. در رابطه با عملکرد کلی کشاورزان باید گفت کشاورزی ایران در دهه1930م/1310ش اساسا برای تامین معیشت، جمعیت و رشد کافی بوده اما بهبود چندانی در کیفیت امر مشاهده نمی‌شود. در مقایسه با صنعت و نفت، سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی مدام در حال تنزل بوده و از 80-90درصد در سال ١٩٠٠م/1279ش به حدود 50درصد در سال‎های دهه 1930م/1310ش رسیده است. ازآنجاکه نیروی کار کشاورزی 75درصد یا بیشتر جمع نیروی کار ایران را تشکیل می‌داده، در مقایسه با بخش پویا و رو به گسترش شهری بهره‌وری چندانی نداشته است. اما با همه اینها تولید غلات اساسی در سال‌های 1925-1939م/1304-1318ش حدود 52.5درصد افزایش داشته؛ درحالی‌که زمین زیر کشت در همان مدت 25درصد و جمعیت 22درصد رشد داشته است پس اندکی بهبود در این زمینه حاصل شده اما از آن مهم‌تر، پیشی گرفتن رشد تولید کشاورزی بر رشد جمعیت به میزان 2برابر یا بیشتر است. ایران حتی در سال 1940م/1319ش اساسا از نظر مواد غذایی جز قند و شکر و چای که با وجود افزایش چشم‌گیر تولید داخلی مقادیر زیادی وارد می‌شد، خودکفا بود. برنج و غله در بعضی سال‌ها صادر می‌شد؛ اما گندم در بعضی از سال‌های دهه 1930م/1310ش جزو اقلام وارداتی بود. برای رشد محدود کشاورزی این دوره سه‌دلیل عمده می‌توان اقامه کرد؛ در فنون کشاورزی کوچک‌ترین تغییری حاصل نشد، ماشینی شدن کشاورزی، حفر چاه عمیق و استفاده از بذرهای اصلاح‌شده جز در زمین‌های شاه یا در موارد معدودی که مورد استفاده بعضی زمین‌داران ترقی‌خواه قرار گرفت، مرسوم نبود.
درو کردن و خرمن کوبیدن هنوز با دست انجام می‌شد. دولت کمترین توجهی به بهبود وضع کشاورزی نداشت. جز تلاش توأم با فساد و سوءمدیریت درباره تقسیم املاک سلطنتی در سیستان، گامی در جهت اصلاحات ارضی برداشته نشد برعکس نوعی حرکت وارونه در جهت تقویت زمیندار و امنیت بزرگ مالکی آغاز و پیگیری شد. در مجموع، سیاست زراعی به فراموشی سپرده شد. بودجه‌ای که به این بخش پهناور عظیم اقتصادی اختصاص می‌یافت، بسیار ناچیز بود و سیاست‌های قیمت‌گذاری دولت عملا علیه توسعه کشاورزی بود. ناکامی دولت در حل مشکل اصلاحات ارضی ما را به سومین عامل می‌رساند. رویکردهای منجر به رکود در درون وجه تولید سهم‌بری عملکرد و نحوه کار تولید سهم‌بری به‌گونه‌ای بود که تولید را تشویق نمی‌کرد و اصولا بهره‌وری را در همه جهات با دلسردی روبه‌رو می‌ساخت. دهقانان نگران بودند که اگر محصول زیادتری به بار آورند طمع زمین‌دار و سایر متقاضیان بالاتر برود؛ چون در هر صورت هر قدر محصول افزایش می‌یافت، بخش بیشتر آن سهم مالک می‌شد به همان دلیل زمین‌دار نیز که بیشترین سهم محصول را می‌برد، دلیلی برای افزایش سرمایه‌گذاری و بهبود وضعیت زمین نمی‌دید.
حاصل این گرایش‌ها در فنون سیاستگذاری دولت و اخذ مازاد آن بود که نظام موجود کشاورزی به حال خود رها شود؛ یعنی در کشوری که جمعیت با آهنگی فزاینده رشد می‌یافت بخش کشاورزی زیر فشار روزافزون قرار گرفت. ادامه این روندها و گرایش‌ها بعد از جنگ جهانی دوم اثرات عمده‌ای بر ساختار اجتماعی ایران بر جای نهاد.
--> اخبار مرتبط مدرنیته با ابزار سرکوب نقش مشروطه بر حیات اجتماعی و فکری گیلانیان جایگاه سازمانی کانون وکلا در ماهیت سیال نهاد وکالت نزول عدالت اجتماعی درنتیجه توسل به راهکارهای موقتی و زودبازده نگاه برودل به تمدن و سرمایه‌داری

لینک کوتاه:
https://www.bazarearya.ir/Fa/News/1201582/

نظرات شما

ارسال دیدگاه

Protected by FormShield
مخاطبان عزیز به اطلاع می رساند: از این پس با های لایت کردن هر واژه ای در متن خبر می توانید از امکان جستجوی آن عبارت یا واژه در ویکی پدیا و نیز آرشیو این پایگاه بهره مند شوید. این امکان برای اولین بار در پایگاه های خبری - تحلیلی گروه رسانه ای آریا برای مخاطبان عزیز ارائه می شود. امیدواریم این تحول نو در جهت دانش افزایی خوانندگان مفید باشد.

ساير مطالب

چین از خجالت آمریکا درآمد

درخواست این کشور برای برقراری آتش‌بس در غزه

یونیسف هشدار داد: فضای امن در غزه وجود ندارد

32 شهید در حملات شبانه‌روز گذشته اسرائیل به غزه

ادعای زلنسکی درباره معامله این کشور با روسیه

به صدا در آمدن آژیر هشدار در تل‌آویو+فیلم

ضربان قلب طبیعی و سالم چقدر باید باشد؟

این خوراکی مقوی کلسترول را کنترل می‌کند

پیشگیری از سقط خود به خودی جنین

کدام ورزش برای بهبود کبد چرب موثر است

این جراحی احتمال آلزایمر را در زنان افزایش می‌دهد

علی علیپور: پیشنهاد 60 میلیاردی استقلال را رد کردم!

شایع‌ترین دردها کدامند؟

برای جلوگیری از سکته این ماده غذایی را بخورید

نرخ فعلی دلار واقعی نیست و کاهش خواهد یافت

ارتباط روماتیسم مفصلی با ابتلا به بیماری‌های قلبی

5 دلیل مهم برای احساس سرمای بیش از حد

چگونه از تجمع جرم گوش جلوگیری کنیم؟

چرا لبو برای زنان مفید است؟ / با این معضل خونی خداحافظی کنید

15 میلیارد دلار؛ خسارت حملات اسرائیل به لبنان

پشت صحنه اجرای مشترک مهران مدیری و علی زند + فیلم

پیشنهاد حذف صفر از پول ملی؛ خوب یا بد؟ / یک اقتصاددان: اوضاع بهم‌ریخته‌تر می‌شود

راهکارهای طب سنتی برای بهبود سرماخوردگی/ این نوشیدنی را خودسرانه مصرف نکنید

تحریم تامین قطعات را پیچیده کرده است

خسارت حملات اسرائیل به لبنان اعلام شد

نوشیدن قهوه و چای خطر ابتلا به سرطان دهان و گلو را کاهش می‌دهد؟

کاخ الیزه ترکیب کابینه جدید فرانسه را اعلام کرد

کدام سرمایه‌گذاران در بورس سود می‌کنند؟

مقام حماس اعلام کرد: شهادت 15 رزمنده مقاومت از سوی تشکیلات خودگردان

آقای همتی وزیر اقتصاد دولت پزشکیان اینجا بازار است نه دانشگاه / پرواز دلار 78200 هزار تومان !

واکاوی عقب‌‌‌‌‌‌ماندگی دلاری بورس

مقصر وضعیت فعلی مردم نیستند/ میزان مصرف گاز مردم ناشی از سیاستگذاری‌های غلط است

وعده الجولانی به سازمان ملل درباره فراگیر بودن دولت انتقالی

افزایش نیروهای آمریکایی در سوریه در یک سال اخیر

هر روز تعطیلی، 21 هزار میلیارد تومان خسارت به ایران!

ادعای تازه زلنسکی درباره کشته شدن نظامیان کره شمالی در اوکراین

دختری که سرپرستی یک روستا را به عهده گرفت

درخواست ایرلند برای برقراری آتش‌بس پایدار در غزه

چرا دیگر روز مادر طلا هدیه نمی دهند؟

رسانه اسرائیلی: تبعات اقتصادی جنگ را از سال آینده خواهید دید

امیدواریم با اقداماتی که صورت می‌گیرد شاهد کنترل نرخ ارز در بازار باشیم/ نزدیک کردن نرخ ارز به واقعیت‌های موجود اقتصادی مانع از سفته بازی خواهد شد/ رد تاثیر بازار ارز تجاری بر افزایش نرخ ارز

نشست کمیسیون اقتصادی مجلس برای بررسی دلایل افزایش نرخ ارز با حضور فرزین و همتی

مدارس 13 شهر خوزستان غیرحضوری شد / تعطیلی دانشگاه‌ها و دورکاری ادارات

هیچ مسئولی در جمهوری اسلامی موافق فیلترینگ نیست

مخالفیت مقامات گرینلند با اظهارات اخیر ترامپ: این جزیره فروشی نیست

عضو موظف هیات‌مدیره شرکت سرمایه‌گذاری‌های خارجی ایران منصوب شد

امکان مشاهده اطلاعات سامانه مؤدیان در اظهارنامه پیش‌فرض فراهم شد

واریز بیش از 126همت به حساب وزارت کشور، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها

موقعیت‌یابی نرخ بازار ارز

کی‌یف در آستانه از دست دادن تنها برگ برنده خود در مذاکرات

© - www.bazarearya.ir . All Rights Reserved.

چاپ ایرانیان کمپانی