بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد - مهسا طاعتی : بررسی‌ 66 کارزار مرتبط با اینترنت و فیلترینگ در سال جاری نشان می‌دهد که تعدد و تنوع کارزار رفع فیلترینگ از مرداد ماه و همزمان با شروع به کار دولت چهاردهم بیشتر شده؛ به طوری که شش کارزار از ابتدای مرداد تا پایان آن ماه به راه افتاده است. در مقابل پس از اینکه دولت پزشکیان اولین گام برای رفع فیلترینگ را برداشت، کارزار مخالفت با آن راه افتاد و به بیشترین امضا یعنی 19 هزار نفر رسید‌
تجربه کاربران ایرانی از اینترنت در سال 1403 با اختلال و فیلترینگ گسترده همراه بود؛ تا جایی که تقریبا هر ماه با دو تا سه اختلال شدید و گسترده در دسترسی به شبکه اینترنت مواجه شدند. نارضایتی از این کیفیت و سرعت پایین اینترنت موجب شد در سال جاری معادل 66 کارزار مرتبط با اینترنت و فیلترینگ راه بیفتد و به امضای بیش از 200 هزار نفر برسد. این وضعیت در حالی است که وعده رفع فیلترینگ به عنوان یکی از اولویت‌های دولت چهاردهم از ابتدا تاکنون مطرح شد، اما در عمل با رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ چندان نتوانست رضایت کاربران را جلب کند. در این میان و در شرایطی که بیش از دو ماه از برگزاری جلسه رفع فیلترینگ در شورای عالی فضای مجازی می‌گذرد و این شورا همراه با وزارت ارتباطات در این مدت از انتشار جزئیات آن سر باز زده‌اند، اعلام اینکه مصوبه رفع فیلترینگ عمومی نیست و منتشر نمی‌شود، به نگرانی‌های کارشناسان و کنشگران اینترنت درباره برنامه دولت بیشتر دامن زده است.
تقویم اختلال‌های امسال
هر چند مسعود پزشکیان یکی از اولویت‌های خود را در زمان انتخابات و شروع به کار دولت چهاردهم، رفع فیلترینگ اعلام کرد، اما در سال جاری صرفا توانست دو پلتفرم گوگل‌پلی و واتس‌اپ را رفع فیلتر کند. به همین منظور، کاربران ایرانی همچنان برای دسترسی به شبکه اینترنت و پلتفرم‌های محبوبشان (اینستاگرام و تلگرام) مجبور به استفاده از فیلترشکن هستند. همین تداوم فیلترینگ گسترده در سال 1403 موجب شد ایرانی‌ها تقریبا هر ماه با دو تا سه اختلال شدید و گسترده در دسترسی به شبکه اینترنت مواجه شوند. طبق معمول تعطیلات نوروز امسال با اختلال و قطعی پیام‌رسان‌های بله و ایتا شروع شد؛ یک بار در پانزدهم فروردین ماه این دو پیام‌رسان با اختلال شدید مواجه شدند و این‌بار هم مسوولان این اختلال را طبیعی دانستند. حتی عیسی زارع‌پور، وزیر سابق ارتباطات اعلام کرد که برای کاهش اختلال‌ها در پیام‌رسان‌های بومی در حال راه‌اندازی دیتاسنتر دوم برای آنها هستند. با این حال، در بیست و پنجم فروردین ماه این پیام‌رسان مجددا با اختلال مواجه شد؛ تا جایی که طبق اعلام کاربران و بررسی‌های انجام شده در آن زمان، پیام‌رسان داخلی ایتا دچار اختلال شده و امکان ارسال و دریافت پیام در آن وجود نداشت. 
محمد خوانساری، رئیس سازمان فناوری اطلاعات ایران، در آن زمان دلیل این اختلال را انجام یک اصلاح فنی اعلام کرد. علاوه بر اختلال پیام‌رسان‌های داخلی در فروردین سال جاری، در بیستم همان ماه رادارهای ابرآروان از بروز اختلال شدید در شبکه اینترنت کشور خبر دادند. با اینکه این اختلال در اپراتورهای همراه اول، افرانت، شاتل، پارس‌آنلاین و مبین‌نت دیده شده بود، شرکت ارتباطات زیرساخت و اپراتورها این اختلال را انکار کردند. اختلال‌های شدید و پرتکرار اینترنت که کاربران ایرانی از ابتدای سال جاری با آنها دست‌وپنجه نرم می‌کردند، در اردیبهشت ماه ادامه یافت و در بیست و پنجم این ماه اینترنت دو اپراتور مطرح کشور مختل شد. کارشناسان و فعالان دلیل آن را حملات سایبری دانستند که ناشی از تاثیرات فیلترینگ گسترده بر امنیت شبکه است. در تابستان و همزمان با شروع به کار دولت چهاردهم، ستار هاشمی، وزیر ارتباطات در توییت ششم شهریور ماه خود نوشت که به فاصله یک ساعت دو مسیر ورودی اصلی و پشتیبان اینترنت کشور در گرجستان دچار اختلال شده و کشور‌های ایران و عراق و ارمنستان تحت تاثیر قرار گرفته‌اند.
علاوه بر این، در بیست و هفتم همان ماه اختلال گسترده و شدید اینترنت رخ داد؛ تا جایی که بسیاری از وب‌سایت‌ها از دسترس خارج شدند. تقریبا دو ساعت بعد در همان روز اختلال عمده در دیتاسنترها و سرویس‌های مختلف وب رفع شد که بیانیه یک شرکت ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی در این خصوص نشان داد که اختلال ناشی از خطای انسانی پرسنل نگهداری بوده و موجب قطع 55 دقیقه‌ای مرکز داده ایرانیان شده است. کیفیت و سرعت پایین در مهرماه هم ادامه یافت، تا اینکه وزیر ارتباطات علت آن را با افزایش حجم محتواهای تولیدی و شرایط منطقه و وضعیت سایبری توجیه کرد. همین وضعیت در آبان ماه تکرار و گزارش‌هایی از افت کیفیت اینترنت و اختلال در دیتاسنترهای برخی اپراتورها منتشر شد. در آذر ماه بر خلاف ماه‌های قبلی، قطع برق هم به اختلال‌های اینترنت دامن زد و کاربران و کسب‌وکارها را با مشکلات متعددی از جمله اختلال در آموزش آنلاین، قطع سرویس سفارش آنلاین غذا و اجناس، مبادلات تجاری و‌... درگیر کرد. وزیر ارتباطات دلیل آن را قطع باتری اپراتورها اعلام کرد و با این حال تغییری در بهبود این روند ایجاد نشد.
ایرانی‌ها در ماه‌های بعدی هم با اختلال یا قطع اینترنت همزمان با قطع برق دست‌وپنجه نرم کردند. در همین راستا، در بهمن ماه نیز گزارش‌های متعددی از سرعت کند اینترنت منتشر شد؛ تا اینکه رئیس شرکت ارتباطات زیرساخت علت آن را اختلال در اینترنت کشور به‌دلیل قطعی فیبر نوری در خارج اعلام کرد. علاوه بر این، در هفته‌های اخیر رئیس شرکت ارتباطات زیرساخت باز هم علت اختلال اینترنت را از دسترس خارج شدن حجم زیادی از ظرفیت اینترنت کشور به دلیل قطعی فیبر در مرز گرجستان و ارمنستان اعلام کرد.
انعکاس صدای مردم در کارزارها
نارضایتی از کیفیت و سرعت پایین اینترنت موجب شد تا در سال جاری معادل 66 کارزار مرتبط با اینترنت و فیلترینگ راه بیفتد و به امضای بیش از 200 هزار نفر برسد.
حامد بیدی، مدیرعامل پلتفرم کارزار و یکی از کنشگران اینترنت، با بیان این مطلب به «دنیای اقتصاد» درباره اتفاقات مهم این پلتفرم در سال جاری اظهار کرد: «با شروع به کار دولت جدید، کارزار «مطالبه رفع فیلترینگ فوری اینترنت از دولت دکتر پزشکیان» در 18 مرداد ماه از طرف جمعی از کنشگران اینترنت به راه افتاد که 69هزار و 588 امضا گرفت و در رسانه‌های زیادی بازتاب پیدا کرد. همچنین در هشتم آبان ماه به مناسبت روز جهانی اینترنت، مدیر روابط عمومی وزارت ارتباطات، در کارزار حضور پیدا کرد تا پاسخگوی کنشگران اینترنت باشد. علاوه بر این، با به تاخیر افتادن تحقق وعده رفع فیلترینگ، در تاریخ 29 آذر ماه کارزار درخواست برکناری وزیر ارتباطات به دلیل عدم رفع فیلترینگ راه‌اندازی شد که در مدت کوتاهی بیشتر از 20هزار امضا گرفت.»
او در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به رفع فیلترینگ گوگل‌پلی و واتس‌اپ و نارضایتی کاربران از گام اول رفع فیلترینگ می‌گوید: «سرانجام در دی ماه امسال در جلسه شورای عالی فضای مجازی تصمیم به رفع فیلترینگ واتس‌اپ و گوگل‌پلی گرفته شد. اما همزمان متن کامل مصوبه توسط خبرگزاری مهر منتشر شد و مورد اعتراض قرار گرفت. در دوازدهم دی‌ماه کارزار اعتراض به رفع فیلتر قطره‌چکانی و ادامه محدودیت اینترنت توسط جمعی از کنشگران اینترنت راه‌اندازی شد که تا کنون 19هزار امضا گرفته است.»
علاوه بر این، بررسی‌ 66 کارزار مرتبط با اینترنت و فیلترینگ در سال جاری نشان می‌دهد که تعدد و تنوع کارزار رفع فیلترینگ از مرداد ماه و همزمان با شروع به کار دولت چهاردهم بیشتر شده؛ به طوری که شش کارزار از ابتدای مرداد تا پایان آن ماه به راه افتاده است. در مقابل پس از اینکه دولت پزشکیان اولین گام برای رفع فیلترینگ را برداشت، کارزار مخالفت با آن راه افتاد و به بیشترین امضا یعنی 19هزار نفر رسید.
ناامیدی مردم و اکوسیستم
در شرایطی که کارشناسان و کنشگران اینترنت از انتشار طرحی منسوب به رفع گام به گام فیلترینگ در برخی رسانه‌ها و عدم تکذیب آن از سوی دولت و شورای عالی فضای مجازی نگران بودند و از ابتدای دی ماه منتظر شفاف‌سازی در این خصوص بودند، دبیر شورای فضای مجازی اخیرا خبر داد که مصوبه رفع فیلترینگ عمومی نیست و منتشر نخواهد شد. البته به گفته او، برای رفع فیلتر و دسترسی به سکوها تلاش‌ها و اقداماتی در حال انجام است. حتی مذاکرات با سکو‌ها نیز ادامه دارد. این در حالی است که مالکان پلتفرم‌های بین‌المللی به دلیل تحریم‌ها امکان نمایندگی در کشورمان را ندارند. با این اوصاف اخبار هفته‌های اخیر علاوه بر اینکه نگرانی فعالان و کنشگران را از برنامه‌های آینده رفع فیلتر تشدید، بلکه به نوعی طرح منتشر شده را هم تایید کرده است؛ تا جایی که در همین مدت کوتاه برخی فعالان اکوسیستم اقتصاد دیجیتال نسبت به اتفاقات اخیر واکنش نشان دادند.
رضا الفت‌نسب، رئیس اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی معتقد است: «از آنجا که رویکرد برخی اعضای شورای عالی فضای مجازی با مردم همسو نیست، انتظار می‌رود رئیس‌جمهور در خصوص مصوبه رفع فیلترینگ شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی دقیقی داشته باشند.» او همچنین مطرح کرده است که هر چه جلوتر می‌رویم شرایط رفع فیلتر سایر پلتفرم‌ها پیچیده‌تر می‌شود. معتمدی، وزیر سابق ارتباطات نیز معتقد است که رفع فیلترینگ با اعضای فعلی شورای عالی فضای مجازی به نتیجه نمی‌رسد. او همچنین مطرح کرده است: «سران قوا معتقدند که فیلترینگ باید حداقل برای برخی از سایت‌ها برداشته شود، اما زور آنها به اعضای شورای عالی فضای مجازی نمی‌رسد. اصلا معنی ندارد که مصوبه مربوط به رفع فیلترینگ به صورت عمومی منتشر نشود. از ابتدا هم اعلام می‌کردند که در حال مذاکره با پلتفرم‌های خارجی هستند، اگر این مذاکرات می‌خواست به نتیجه برسد، تا به حال رسیده بود.»
ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی‌ نیز از مذاکره با پلتفرم‌های بین‌المللی ابراز ناامیدی می‌کند و امکان مذاکره با سکوها، به خصوص سکوهای آمریکایی را بعید می‌داند. حامد بیدی، کنشگر اینترنت، درباره ناامیدی از رفع فیلترینگ گسترده معتقد است همان‌طور که مطالبه‌گری‌های اقشار مختلف مردم در یک سال اخیر منجر به رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ شد، اگر اعتراضات و مطالبه‌گری به شکل‌های مختلف در سال جدید هم ادامه یابد و از ظرفیت‌های جامعه مدنی استفاده شود، می‌توان گشایش‌های دیگری هم داشت. او با بیان این مطلب به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در یک سال اخیر مطالبه‌ و کنشگری برای حق دسترسی به اینترنت آزاد زنده نگه داشته و به یکی از مهم‌ترین مطالبات اقشار مختلف جامعه تبدیل شده است. این وضعیت دو دستاورد برایمان به ارمغان آورد؛ یکی اینکه مانع از تشدید وضعیت نامطلوب اینترنت شد و دیگری اینکه روند رو به رشد اختلال‌های اینترنت نیز تا حدودی کم و گام‌های کوچکی برای رفع فیلترینگ برداشته شد.»
او در ادامه مطرح می‌کند: «توقع مطالبه‌گران تغییر رویکرد سیاستگذاران به اینترنت از یک نگاه امنیتی به یک فرصت برای کسب‌وکارها و آزادی‌بیان است. البته در کنار کنشگری‌ برای رفع فیلترینگ باید به تحریم‌های مالی و فناوری اقتصاد دیجیتال کشور هم توجه شود که امکان تجارت بین‌المللی در حوزه اینترنت را از بین برده است.»
با این حال و در شرایطی که فعالان و کارشناسان از رفع فیلترینگ سایر پلتفرم‌های بین‌المللی ناامیدند، وزیر ارتباطات مطرح کرده که دولت در حال پیگیری رفع فیلتر از پلتفرم‌هایی مانند تلگرام و یوتیوب است، اما اعلام زمان دقیق برای این امر هنوز امکان‌پذیر نیست. در وضعیتی که کاربران ایرانی همچنان با فیلترینگ گسترده دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، تکنولوژی اینترنت ماهواره‌ای به تلفن‌های همراه هم رسیده و در عمل سیاست فیلترینگ در دنیا را برای دولتمردان خنثی کرده است. برآوردها درباره حضور این فناوری در کشورمان نیز نشان می‌دهد که استارلینک در ایران بیش از 30 هزار کاربر یکتا دارد. البته ایرانی‌ها برای دسترسی به این فناوری با هزینه‌های بالا، عدم امکان مذاکره اپراتورها برای قرارداد با استارلینک و عدم تبعیت استارلینک از قوانین کشورمان درگیر هستند؛ موضوعی که دلیل اصلی آن تصمیمات اشتباه و غیرکارشناسی است که نه تنها ایرانی‌ها را از دسترسی آزاد به اینترنت جهانی محروم کرده؛ بلکه سد فیلترینگ را هم برای استفاده از اینترنت داخلی مقابل آنها قرار داده است.