بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر امین پرتو سفر مسعود پزشکیان، رئیس ‌جمهوری اسلامی ایران به روسیه و امضای توافق راهبردی 20ساله بین طرفین در شرایط کنونی، شاید گامی باشد در جهت ریل‌‌‌گذاری جدید در روابط تهران-مسکو پس از سرنگونی حکومت بشار اسد در سوریه. در حقیقت پزشکیان در حالی به روسیه رفت که وضعیتی که در 10سال گذشته بر روابط دو کشور حاکم بود دیگر برقرار نیست.
در دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی و ابراهیم رئیسی و نیز چند ماه ابتدایی روی کار آمدن پزشکیان، کیفیت روابط ایران و روسیه به‌طور عمده امنیتی-نظامی بوده است. در دوره سال‌های 2015 تا 2025 دو کشور به طور عمده بر سر موضوعاتی در حال همکاری عمیق و گسترده بوده‌اند که ماهیت نظامی و امنیتی داشته است. از سال 2015 که روسیه در سوریه دست به مداخله نظامی زد، تهران و مسکو بر سر یک هدف استراتژیک مشترک یعنی بر سر کار نگاه‌داشتن بشار اسد به همکاری پرداختند. در فضای جهانی پس از برجام و تعلیق تحریم‌‌‌های ایران، روسیه به ایران سیستم دفاع هوایی اس-300 را که نزدیک به یک‌دهه پیش خریداری کرده بود عاقبت تحویل داد. همین‌طور برخی اقلام تسلیحاتی سبک هم که از سوی ایران خریداری و تامین مالی شده بود به سوریه تحویل داده شد. به‌علاوه نیروهای مسلح دو کشور دوشادوش یکدیگر در سوریه به جنگ مخالفان بشار اسد و نیز داعش رفتند.
آن همکاری مشترک البته به‌طور موقت ثمر داد و حکومت بشار اسد که در همان سال 2015 در لبه پرتگاه سقوط بود برای کمتر از یک‌دهه دیگر به عمر خود ادامه داد. ایران و روسیه به همکاری دفاعی خود در سال‌های بعد ادامه دادند و ایران امکان دسترسی روسیه به صنعت پهپادی خود را فراهم و این امکان را ایجاد کرد که روسیه خود به صورت مستقل و گسترده پهپاد گل شمعدانی را به تولید انبوه برساند. همکاری ایران با روسیه موجب خشم گسترده اروپا و آمریکا شد و ایران تحت تحریم‌‌‌های شدیدی به‌خصوص از سوی اروپا قرار گرفت. به باور بسیاری، علت پیش نرفتن مذاکرات ایران با آمریکا و اروپا بر سر مساله هسته‌‌‌ای همین همکاری نظامی ایران و روسیه بود که ادعا می‌کردند به جنگ اوکراین کشیده شده بود.
البته مقامات ایران بارها اعلام کرده‌‌‌اند که این ادوات نظامی را برای استفاده در جنگ اوکراین در اختیار روسیه قرار نداده‌‌‌اند. روسیه در این مدت اما از سطح مشخصی از همکاری نظامی با ایران فراتر نرفت. در حالی که روسیه تعداد انگشت‌شماری هواپیمای آموزشی جت یاک-130 را به ایران تحویل داد، اما از تحویل هواپیماهای جنگنده سوخو-35 که ایران گویا سال‌هاست پول آن را پرداخته خودداری کرده است. روسیه گرچه مقادیری تجهیزات غیرکشنده نظامی مانند رادارهای شناسایی هوایی و سیستم‌های اخلالگر الکترونیکی را به ایران تحویل داده، اما هنوز خبری از تحویل هواپیماهای جنگنده به ایران نیست. استدلال روسیه در خودداری از تحویل این هواپیماها روشن است. اولا ارتش روسیه در جنگ فرسایشی سه‌ساله با اوکراین نیاز بیشتری به تجهیزات مزبور دارد؛ ثانیا اگر روسیه در موقعیت کنونی این هواپیماهای جنگنده را به ایران تحویل دهد، اسرائیل ممکن است هم به اوکراین سلاح بفروشد و هم اینکه به کشورهای اروپایی که سلاح اسرائیلی خریده‌‌‌اند چراغ سبز نشان بدهد تا آن تسلیحات را به اوکراین تحویل دهند؛ کاری که در سه‌سال گذشته به دلیل مخالفت اسرائیل با انتقال تسلیحات ساخت خود به طرف سوم از انجام آن خودداری کرده‌‌‌اند.
به‌جز این موارد همکاری دفاعی و امنیتی، ایران و روسیه بر سر موضوعات مختلف هم اختلاف دارند. در حالی که روسیه خواهان گشایش کریدور زنگزور میان جمهوری‌آذربایجان و ترکیه و از درون خاک ارمنستان است، ایران با چنین تحولی مخالف است. روسیه موضعی دارد که هوادار الهام علی‌اف و باکو است، اما ایران از پیوندهای عمیق علی‌اف با اسرائیل و توسعه‌طلبی ارضی او خشنود نیست. روسیه خواهان ادامه تنبیه ارضی ارمنستان است، اما ایران طرفدار حفظ تمامیت ارضی ارمنستان است. همین‌طور روسیه از موضع امارات در مورد جزایر سه‌گانه مورد اختلاف با ایران حمایت کرده، اما ایران چنین اقدامی را دشمنی با تمامیت ارضی خود می‌‌‌داند.
تا زمانی که مساله سوریه و حفظ بشار برقرار بود، این جنبه از اختلافات کاملا تحت‌الشعاع همکاری ایران و روسیه در سوریه بود. در حقیقت کیفیت و عمق همکاری ایران با روسیه به مسائل داخلی ایران هم کشیده شده بود. افشای فایل صوتی محمدجواد ظریف و اشاره او به اقدامات روسیه در طول مذاکرات برجام نشان می‌‌‌داد که روسیه چه موضعی در خصوص روابط خارجی ایران و حتی سیاست داخلی ایران دارد. در حقیقت یک جناح سیاسی در ایران حامی تعمیق همکاری با روسیه (و به طور کلی شرق جهانی یعنی چین و روسیه) و جناح سیاسی دیگر خواستار کاهش تنش با غرب یا دست‌کم رابطه متوازن با همه جهان بود. حالا با سقوط حکومت بشار اسد زمینه همکاری گسترده ایران و روسیه در حوزه دفاعی و امنیتی از میان رفته است. روسیه هنوز درگیر جنگ با اوکراین است. تحریم‌‌‌های آمریکا علیه روسیه، به‌خصوص در مورد نفت و گاز، با توجه به قول‌‌‌هایی که ترامپ به لابی نفتی و گازی آمریکا داده که این تحریم‌‌‌ها را حفظ کند ادامه خواهد یافت. در نتیجه رقابت ایران و روسیه بر سر بازار فروش و برای عرضه پنهانی نفت و دور زدن تحریم‌‌‌ها وارد مرحله جدیدی خواهد شد.
پزشکیان در حالی به سفر روسیه رفت که خواهی نخواهی به دنبال ریل‌‌‌گذاری جدید در روابط ایران و روسیه است. در حقیقت جنبه امنیتی و دفاعی در رابطه تهران و مسکو با سقوط سوریه تا حد زیادی موضوعیت خود را از دست داده است. دیگر جبهه مشترک سوری برای همکاری نظامی ایران و روسیه وجود ندارد. ایران در آستانه روی کار آمدن ترامپ و احیای فشار حداکثری، وضعیت نامساعد اقتصاد داخلی، افزایش تهدیدهای نظامی اسرائیل و تهدید اروپا به فعال کردن سازوکار ماشه در شورای امنیت است. در نتیجه آنچه پزشکیان به دنبال آن خواهد بود، تلقی هر چه «منفعت‌محورتر» نسبت به رابطه ایران و روسیه است. در حالی که موضوعیت همکاری نظامی و امنیتی ایران و روسیه هر چه بیشتر از میان رفته و برای ایران هم پرهزینه شده است، همکاری اقتصادی و بهره جستن ایران از «روسیه ثروتمند» بیشتر مدنظر پزشکیان است. در حالی که جناح سیاسی مقابل پزشکیان به دنبال «روسیه قدرتمند» است، پزشکیان و دولتش در موقعیت کنونی به کار کردن با «روسیه ثروتمند» تمایل بیشتری دارند. روسیه تحت تحریم است، اما هنوز درآمد ارزی قابل‌توجهی دارد و با تولید گسترده فلزات گرانبها، کانی معدنی، الوار و چوب، غلات و نیز برخی امکانات صنعتی و فنی، می‌‌‌تواند نیازمندی‌‌‌های ایران را برطرف کند. هرچه بیشتر اقتصادی کردن روابط ایران و روسیه بهترین سیاستی است که در برهه کنونی از سوی دولت پزشکیان و از آن طرف جمهوری اسلامی ایران قابل تصور است. روسیه همین‌طور اگر دست از اصرار در مورد مساله زنگزور بردارد و صادرات گاز در برهه کنونی را منوط به تحقق آن نکند، فرصت مناسبی برای دولت پزشکیان در شرایط «ناترازی» و در حقیقت کمبود کنونی گاز طبیعی و انرژی است. روسیه و ثروتمندان پرشمارش، امکان سرمایه‌گذاری سالم به‌خصوص در برخی بخش‌‌‌های زیرساختی ایران مثل راه‌آهن را دارند که برای تجارت روسیه و گشودن یک مسیر اقتصادی از جنوب آن هم مفید خواهد بود.
باید گفت اصولا دیگر امکانی هم برای ایران به‌منظور بهره‌جستن از قدرت سخت یا حمایت سیاسی روسیه در برهه کنونی وجود ندارد. روسیه همواره رابطه با ایران را در متن بزرگ‌تر روابطش با قدرت‌‌‌های جهانی می‌‌‌بیند. این نگاه از قرن نوزدهم به این سو وجود داشته است. روسیه تزاری رابطه با ایران را در متن «بازی بزرگ» خود با امپراتوری بریتانیا می‌‌‌دید. بعدا اتحاد شوروی هم همین نگاه را به ایران در متن روابط گسترده‌تر خود با بریتانیا و ایالات‌متحده مشاهده می‌‌‌کرد. امروز نیز وضعیت از همین قرار است. روسیه امکانی برای جلوگیری از به راه افتادن سازوکار ماشه علیه ایران ندارد. چنان‌که هیچ‌گاه هم نتوانست جلوی حملات اسرائیل علیه ایران در سوریه را بگیرد. در مورد حمله احتمالی اسرائیل یا حتی آمریکا به ایران هم وضع به همین منوال است. امکان دسترسی به تسلیحات ساخت روسیه برای ایران در برهه کنونی نیز به سبب نیازمندی‌‌‌های خود روسیه در جنگ با اوکراین و وضعیت مالی ایران چندان راحت نیست.
اما آنچه در مقابل، برجا و باقی است امکان بهره جستن ایران از افزایش روابط اقتصادی با روسیه است. این خود هم البته شروطی دارد که دولت پزشکیان نسبت به آن ناآگاه نیست. اقتصاد ایران و روسیه به‌عنوان دو کشور متکی به صادرات نفت و گاز، شبیه به هم است و از این‌رو مزایای کمی برای هم دارند. اما هر چه باشد روسیه منابع طبیعی عظیم و ثروت بسیار بیشتری از ایران دارد. به‌علاوه اقتصاد هر دو زیر فشار تحریم است. در گذشته روسیه از ایران توقع داشت بهای کالاها و خدمات وارداتی از روسیه را به دلار و یورو بپردازد، اما اگر به روسیه کالایی صادر می‌کند، پول آن را به روبل دریافت کند. روشن است که با چنین الگویی نمی‌‌‌توان روابط اقتصادی با روسیه را گسترش داد. تهاتر کالا و خدمات هم اقدام دیگری بوده که از گذشته دور در روابط دو کشور وجود داشته است. همین‌طور گشایش سازوکار مالی دوجانبه میان دو کشور موسوم به «میر» گامی در جهت تسهیل تجارت میان تهران و مسکو است.
به هر رو حتی اگر موفقیت پزشکیان در مرحله کنونی روابط ایران و روسیه محدود باشد، حرکت به سوی تعمیق روابط اقتصادی با روسیه ریل‌گذاری جدید و درستی است که کیفیت روابط تهران و مسکو را نسبت به 10سال قبل تغییر خواهد داد. اقتصاد، دانش عدد و رقم و منافع مشخص است و در داوری در خصوص آن نمی‌‌‌توان همچون سیاست به امور پنهان و ناپیدا حوالت داد. از همین‌رو پزشکیان برای نشان‌دادن موفقیت سیاست روسیه‌‌‌ای خود در تفاوت با دولت‌‌‌های روحانی و رئیسی، هم کار سخت و هم کار ساده‌‌‌ای دارد؛ کار سخت از آن رو که روابط ایران با روسیه را وارد ریل اقتصادی به جای ریل امنیتی و نظامی کند و کار ساده از این جهت که نتایج این تغییر ریل خواهی نخواهی و بیش یا کم از همه طرف آشکار خواهد شد.
* پژوهشگر مسائل بین‌الملل