بازار آریا - دنیای اقتصاد : صنایع ایران از اوایل اردیبهشت‌ماه فاز جدیدی را تجربه می‌کنند که رکود تولید، کاهش فروش و افزایش هزینه‌ها از مهم‌ترین نشانه‌های آن است. تداوم این روند ماهانه در طول 6ماه پیاپی موجب شده است روند سالانه شاخص‌های صنعت در آبان1403 منفی شود. اینکه این موضوع به منزله آغاز یک دوره جدید از رکود صنعتی باشد، مشخص نیست؛ اما دست‌کم طبق داده‌های پژوهشکده پولی بانک مرکزی، وضعیت SMEهای ایرانی بدتر از صنایع بزرگ است و چراغ فعالیت این گروه از صنایع، بی‌سرو‌صدا در حال خاموشی است.
رشد صنعتی با روندی سینوسی در محدوده منفی قرار دارد. بررسی روند سه‌شاخص رشد ماهانه، رشد سه‌ماهه و رشد 12ماهه صنعت حاکی از این است که روند نزولی نرخ رشد که از بهار به تابستان 1403 اتفاق افتاده، اگرچه در مهرماه ادامه پیدا نکرده، اما در آبان‌‌‌ماه وارد محدوده منفی شده و رشد سه‌ماهه منتهی به آبان‌ماه هم منفی است. تحلیل داده‌‌‌های سه‌گزارش پژوهشکده پولی و بانکی، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس و اتاق بازرگانی از روند تولید صنعتی بیانگر این است که تولید صنعتی به دلایلی همچون سیاست‌های غلط ارزی، رشد تورم ، گرانی و کمبود مواد اولیه، محدودیت ناشی از تحریم (وابستگی به واردات و صادرات)، کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش و همچنین افت تقاضا در بازارهای داخلی و صادراتی روند رو به رشد مستمری ندارد. نکته قابل‌توجه در بررسی روند تولید صنعتی تاثیر اندازه بنگاه بر رشد شرکت‌هاست.
بنگاه‌های بزرگ‌تر به‌واسطه دسترسی راحت‌تر به منابع مالی و تسهیلات بانکی، فعالیت در بازارهای کمتر رقابتی، دسترسی بیشتر به بازارهای صادراتی و وارداتی، داشتن قدرت چانه‌زنی و رانت‌های دیگر از تاب‌‌‌آوری بالاتری نسبت به بنگاه‌های دیگر از جمله SMEها برخوردارند؛ به نحوی که ترکیب رشد تولید شرکت‌ها نشان می‌دهد کاهش تولید در آبان 1403 در گروه شرکت‌های کوچک و متوسط بیشتر از شرکت‌های بزرگ بوده است. از طرف دیگر مشکلات مربوط به تحریم و روابط خارجی و محدودیت‌های صادراتی و وارداتی، تاثیر عمیقی بر رشد تولید صنعتی گذاشته و کاهش تولید در شرکت‌های وابسته به تجارت خارجی (هم واردات و هم صادرات) بیشتر از گروه‌های دیگر بوده است. همچنین یکی از منشأهای اصلی کاهش تولید در مهرماه شرکت‌های صادراتی بوده‌اند. در آبان نیز رشد شرکت‌های صادرات‌محور کمتر بوده است.
براساس گزارش ماهانه تولید صنعتی پژوهشکده پولی و بانکی، رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در آبان 1403 نسبت به مدت مشابه سال قبل 3‌درصد کاهش داشته است. رشد سه‌ماهه منتهی به آبان نیز به منفی 2.7‌درصد رسیده است. گزارش ماهانه تولید صنعتی در آبان 1403 حاکی از این است که رشد شاخص تولید در صنعت فلزات اساسی در این ماه منفی بود و شاخص تولید این صنعت 3٫3‌درصد کمتر از آبان سال گذشته برآورد شد. صنعت محصولات شیمیایی از معدود صنایع با رشد مثبت شاخص تولید در آبان بوده است که رشد 0.7درصدی را ثبت کرد. همچنین، رشد مثبت صنعت خودرو که در مهر بعد از 14ماه رقم خورده بود، در آبان ادامه پیدا نکرد و شاخص تولید این صنعت کاهش بیش از 15درصدی داشته است. محصولات دارویی و محصولات کاغذی در کنار صنعت خودرو، صنایعی با کاهش تولید بیش از 15‌درصد در آبان بودند. از طرف دیگر، صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات و دستگاه‌های برقی رشد بیش از 5‌درصد را در این ماه ثبت کردند. رشد شاخص قیمت صنعت با استفاده از داده‌های شرکت‌های بورسی در آبان روند افزایشی داشته و از 0.27درصد مهر به 28.3‌درصد رسیده است. بیشترین نرخ رشد شاخص قیمت در آبان مربوط به صنایع ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات، منسوجات و لاستیک و پلاستیک بوده که رشدی بیش از 35‌درصد داشتند و کمترین تورم نیز مربوط به محصولات کاغذی و صنایع غذایی بوده است.
شاخص تولید صنعتی ماهانه
بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد پس از رشدهای خیره‌کننده نیمه اول 1401، روند رشد بخش صنعت در نیمه دوم سال 1401 نزولی شد و این روند کاهشی در نیمه اول 1402 نیز ادامه داشت و اگرچه رشد فصل‌های اول و دوم 1402 نسبت به مدت مشابه مثبت بود، این رشد نسبت به دوره‌های قبلی کمرنگ‌تر شد.در ماه‌های پاییز 1402 رشد تولید صنعتی شرکت‌های بورسی به صفر نزدیک شد و رشد تولید صنعتی در این فصل نسبت به مدت مشابه سال 1401 به زیر 2‌درصد رسید. در ادامه روند نزولی، رشد تولید صنعتی در زمستان 1402 در بازه منفی قرار گرفت و به منفی 0.3‌درصد رسید. با این حال رشد سه‌ماه اول 1403 تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در بازه مثبت و زیر 2‌درصد قرار گرفت. شاخص تولید صنعتی مرکز آمار ایران نیز رشد بخش صنعت در سه‌ماه ابتدایی را 1.7‌درصد گزارش کرده است.
رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در هر سه‌ماه تابستان 1403 وارد محدوده منفی شد و در بازه منفی2 تا منفی3درصد قرار گرفت. روند نزولی نرخ رشد که از بهار به تابستان اتفاق افتاده و نرخ رشد را منفی کرده بود، در مهر ادامه پیدا نکرد و رشد شاخص تولید صنعتی بورسی در اولین ماه پاییز افزایش یافت، اما در آبان رشد شاخص به منفی3.0‌درصد رسید و رشد سه‌ماه منتهی به آبان منفی 2.7‌درصد برآورد شده است. رشد شاخص تولید صنایع در مقاطع منتهی به آبان 1403 نسبت به دوره‌های مشابه سال قبل نشان می‌دهد شاخص تولید صنعت فلزات اساسی بعد از رشد مثبت ضعیف در مهر در آبان رشد منفی3.3درصد را ثبت کرد. رشد سه‌ماه منتهی به آبان نیز منفی2.3‌درصد شد. شاخص تولید صنعت محصولات شیمیایی جزو معدود صنایع با رشد مثبت در آبان بود. رشد سه‌ماه منتهی به آبان در این صنعت حدود صفر‌ درصد برآورد شده است. علاوه بر صنعت خودرو، محصولات دارویی و محصولات کاغذی صنایعی با کاهش تولید بیش از 15‌درصد در آبان بودند. از طرف دیگر ماشین‌آلات و تجهیزات و دستگاه‌های برقی رشد بیش از 5‌درصدی را در این ماه ثبت کردند.
تحلیل تغییر در موجودی انبار صنایع
بررسی تغییرات در موجودی انبار محصولات نهایی در کنار رشد تولید صنایع می‌تواند تحلیلی از تغییرات سمت عرضه و تقاضا ارائه دهد. منظور از تغییر در موجودی انبار در اینجا تفاوت رشد تولید و فروش است. اگر رشد تولید بیشتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار در آن دوره افزایش یافته و اگر رشد تولید کمتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار کاهش داشته است.
در برهه‌های زمانی که محدودیت تقاضا و ظرفیت مازاد تولید در بخش عرضه وجود دارد، روند رشد تولید و تغییرات موجودی انبار در خلاف جهت هم خواهد بود؛ به این معنی که تغییرات رشد تولید در تغییرات تقاضا ریشه دارد. زمانی که تکانه‌‌‌ای منفی بخش عرضه تولید و فروش را تحت‌تاثیر قرار دهد، در دوره‌های اولیه با وجود اینکه رشد تولید را کاهش می‌دهد، رشد فروش را تحت‌تاثیر قرار نمی‌دهد و همین امر باعث کاهش موجودی انبار محصولات نهایی می‌شود. از این‌رو زمانی که کاهش رشد تولید با کاهش موجودی انبار همراه باشد می‌‌‌توان گفت تکانه واردشده از بخش عرضه است.موجودی انبار در چند ماه ابتدایی سال 1402 پس از چند دوره متوالی رشد منفی در خرداد و تیر، رشد مثبتی داشت که این اتفاق با روند کاهشی نرخ رشد صنعت همراه بوده است. از مرداد تا آخر سال 1402 رشد فروش بیشتر از رشد تولید در صنعت بوده و همین امر باعث کاهش موجودی انبار محصول نهایی شده است. در پنج‌ماه ابتدایی سال 1403 رشد سه‌ماهه شاخص تولید صنعتی و تغییرات موجودی انبار کل صنایع روند مشابهی داشته است. رشد سه‌ماهه تولید صنعتی که در فروردین منفی بود، در سه‌ماه اردیبهشت، خرداد و تیر مثبت و در مرداد مجددا منفی شده است که همین روال برای تغییرات در موجودی انبار نیز صدق می‌کند؛ به‌گونه‌ای که تغییرات سه‌ماه منتهی به فروردین و همچنین مرداد در موجودی انبار منفی و در سه‌ماه اردیبهشت تا تیر مثبت بوده است.
این همسویی می‌‌‌تواند نشان‌دهنده این باشد که کاهش تولید صنعتی در تغییرات بخش تقاضا ریشه نداشته است. در شهریور به‌رغم کاهش در رشد سه‌ماهه شاخص تولید، شاخص موجودی انبار در شهریور افزایش نشان می‌دهد. در مهر نیز در حالی متوسط سه‌ماهه شاخص موجودی انبار مثبت شد که رشد تولید کماکان منفی است. این تفاوت مسیر می‌تواند آغاز کمبود تقاضا برای صنعت و کاهش رشدهای آتی باشد. تولید صنعتی صنایع را براساس مثبت و منفی بودن رشد تولید سه‌ماهه منتهی به آبان و تغییر (افزایش یا کاهش) موجودی انبار محصول نهایی در سه‌ماهه منتهی به آبان، به سه گروه می‌توان تقسیم کرد:رشد مثبت تولید - کاهش موجودی انبار صنایع غذایی و محصولات شیمیایی: ‌‌‌افزایش فروش در این گروه از صنایع در دوره‌های اخیر بالا بوده و افزایش تولید نیز نتوانسته است تمام این افزایش فروش را پوشش دهد و همین امر به کاهش موجودی انبار محصول نهایی منجر شده است. رشد منفی تولید - کاهش موجودی انبار صنایع دارویی و کانی‌‌‌های غیر‌فلزی: کاهش رشد تولید همزمان با افزایش رشد فروش (یا کاهش کمتر رشد فروش) به کاهش موجودی انبار این صنایع منتج شده است. به نظر نمی‌رسد رشد منفی تولید این گروه از صنایع به دلیل کمبود تقاضا باشد و احتمالا عوامل موثر بر بخش عرضه در این رشد منفی دخیل هستند.رشد منفی تولید - افزایش موجودی انبار در فلزات اساسی و خودروسازی و قطعات: کاهش فروش در این صنایع از کاهش تولید در آنها پیشی گرفته که باعث افزایش موجودی انبار در این صنایع شده است.

تولید و فروش محصولات صادراتی
یکی از اقلامی که می‌تواند بر تقاضای صنایع بزرگ کشور اثرگذار باشد، فروش صادراتی صنایع است. ارزش واقعی فروش صادراتی در آبان نسبت به مدت مشابه سال قبل تنها 1.0‌درصد کاهش داشته است. بیشترین کاهش در ارزش واقعی صادرات در بین صنایع صادراتی مربوط به صنعت محصولات شیمیایی است که میزان صادرات این صنعت در آبان نسبت به مدت مشابه سال قبل 16.9‌درصد کمتر شده است. همچنین صادرات صنایع فلزات اساسی، فرآورده‌های نفتی و کانی‌های غیر‌فلزی در این ماه رشد مثبت داشته است.به‌منظور بررسی اثر صادرات بر رشد تولید، شرکت‌ها براساس درجه صادرات‌محوری به دو گروه تقسیم شده‌اند و ملاک در اینجا‌ درصد محصول صادراتی به کل فروش در هر شرکت بوده است. تقریبا در تمام ماه‌های 1402 رشد شرکت‌های غیر‌صادراتی از شرکت‌های صادراتی کمتر بوده است. در نیمه اول سال 1403 اختلاف رشد این دو گروه به حداقل رسیده و رشد دو گروه در یک مسیر نوسان کرده‌اند. در مهر بعد از بیش از یک‌سال‌ونیم در حالی که رشد گروه کمتر وابسته به صادرات مثبت شده، رشد گروه وابسته به صادرات منفی شده است. این اختلاف نشان می‌دهد که یکی از منشأهای اصلی کاهش تولید در مهر شرکت‌های صادراتی بوده‌اند. در آبان نیز رشد شرکت‌های صادرات‌محور کمتر بوده است.
اندازه بنگاه و رشد صنعت
یکی از ویژگی‌های بنگاه که بر عملکرد آن اثر می‌گذارد اندازه بنگاه است. بنگاه‌های بزرگ‌تر به‌واسطه دسترسی راحت‌تر به منابع مالی و تسهیلات بانکی، فعالیت در بازارهای کمتر رقابتی، دسترسی بیشتر به بازارهای صادراتی و وارداتی، داشتن قدرت چانه‌زنی و رانت‌های دیگر از موقعیت متفاوتی نسبت به بنگاه‌های دیگر برخوردارند. از طرفی سهم عمده ارزش تولید صنعتی در کشور برای شرکت‌های بزرگ است و تغییرات تولید آنها مهم‌ترین شکل‌دهنده تغییرات شاخص کل تولید به شمار می‌آید. در سال‌های 1398 تا اواسط 1400 همواره رشد شرکت‌های بزرگ بیشتر از شرکت‌های کوچک و متوسط بوده است، اما در سال‌های 1401 و 1402 رشد دو گروه شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های کوچک تفاوت معناداری با یکدیگر نداشت. در این دو سال رشد گروه شرکت‌های متوسط به طور معناداری بیشتر از دو گروه دیگر بوده و در بیشتر دوره‌هایی که رشد دو گروه شرکت‌های بزرگ و کوچک در محدوده صفر درصد بوده، رشد شرکت‌های متوسط حدود 5‌درصد در نوسان بوده است. از انتهای سال 1402 رشد شرکت‌های متوسط نیز مانند دو گروه دیگر به محدوده منفی نزدیک به صفر رسید. در بازه خرداد تا مهر 1403 رشد شرکت‌های بزرگ به طور محسوسی بیشتر از شرکت‌های کوچک بوده است. در سه‌ماه منتهی به آبان رشد شرکت‌های کوچک و بزرگ به هم نزدیک شد، اما همچنان رشد شرکت‌های بزرگ بیشتر از شرکت‌های کوچک بوده است.
واردات و رشد صنعت
درجه وابستگی به واردات در بین صنایع و حتی شرکت‌های مختلف متفاوت است. بنابراین انتظار می‌رود مشکلی مانند تحریم که واردات را مختل می‌کند در صنایع با وابستگی بیشتر به واردات اثر بزرگ‌تری داشته باشد. برای اینکه اثر واردات بر رشد تولید صنایع مشخص شود، شرکت‌ها براساس درجه وابستگی به واردات به دو گروه واردات‌محور شدید و واردات‌محور کم تقسیم شده‌اند و رشد تولید در این دو گروه در دوره‌های مختلف با هم مقایسه شده است. در نیمه ابتدایی سال 1402 رشد تولید شرکت‌های واردات‌محور بیشتر از سایر شرکت‌ها بوده است. محدودیت در محصولات وارداتی جایگزین اصلی‌ترین عامل رشد تولید شرکت‌های واردات‌محور محسوب می‌شود. در پاییز و زمستان 1402، این روند معکوس شد و به عبارت دیگر رشد شرکت‌های واردات‌محور به میزان معناداری پایین‌تر از رشد شرکت‌های غیر‌واردات‌محور قرار گرفت. اختلاف رشد این دو گروه در نیمه اول سال 1403 نیز ادامه پیدا کرد، در حالی که رشد شرکت‌های کمتر وابسته به واردات در محدوده صفر بوده، رشد منفی شرکت‌های واردات‌محور در این دوره به طور متوسط بیش از 8‌درصد بوده است. در دوماه ابتدایی پاییز نیز همچنان رشد شرکت‌های واردات‌محور کمتر از شرکت‌های دیگر بوده است.
تولید کالاهای واسطه‌ای و مصرفی
تولید صنایع را می‌توان براساس ماهیت و کارکرد محصولات به سه گروه کالاهای مصرفی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای تقسیم کرد. از آنجا که عوامل اثرگذار بر این کالاها با همدیگر متفاوت است، طبیعی است که روندهای متفاوتی داشته باشند. از این‌رو بررسی تولیدات در این طبقه‌بندی‌ها می‌تواند به درک عوامل موثر بر روند تغییرات تولید کمک کند. روند رشد تولید کالاهای مصرفی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای را در دوره‌‌‌های اخیر نشان می‌دهد محدودیت در واردات کالاهای نهایی اعم از مصرفی و سرمایه‌ای باعث رشد قابل‌توجه تولید این محصولات در صنایع مختلف در سال 1401 شد، اما همان‌طور که انتظار می‌رفت، این رشد در سال 1402 ادامه پیدا نکرد و رشد تولید کالاهای نهایی اعم از مصرفی و سرمایه‌ای در بیشتر دوره‌ها منفی بود. براین اساس رشد سه‌ماه منتهی به ماه‌های تابستان تولید کالاهای مصرفی کاهش محسوسی داشته و در محدوده منفی 8 تا منفی درصد قرار داشت. در مهر وضعیت کمی بهبود یافت و از رشد منفی کاسته شد، ولی رشد سه‌ماهه منتهی به آبان مجددا به منفی6‌درصد رسید.روند نزولی رشد تولید گروه کالاهای واسطه‌ای از آبان 1402 شروع شد و تا فروردین 1403 ادامه یافت. رشد سه‌ماهه اردیبهشت تا تیر در این گروه در محدوده مثبت قرار گرفت، ولی رشد این گروه در بازه مرداد تا مهر 1403 در بازه منفی1.5 تا منفی2درصد قرار گرفت و در آبان به محدوده صفر‌ درصد رسید.

شاخص قیمت صنایع
روند نزولی نرخ تورم صنعت براساس هر دو شاخص قیمت از ابتدای نیمه دوم سال 1402 آغاز شد و تورم صنعتی (محاسبه‌شده با استفاده از داده‌های بورسی) که در مهر 1402 بیش از 36‌درصد بود، در اسفند به زیر 30‌درصد رسید. این روند نزولی تا فروردین 1403 نیز ادامه داشت، اما این روند از اردیبهشت به بعد با شیب ملایمی صعودی شده است؛ به طوری که تورم صنعتی محاسبه‌شده از شرکت‌های بورسی که در فروردین 1403 حدود 21‌درصد برآورده شده بود، در مهر به 27.0درصد و در آبان به 28.3‌درصد رسید. براین اساس نرخ رشد قیمت صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات، منسوجات و لاستیک و پلاستیک در آبان بیشتر از سایر صنایع و به ترتیب 39.5، 39.4 و 35‌درصد است و کمترین تورم نیز مربوط به محصولات کاغذی و صنایع غذایی بوده است. مقایسه تورم مهر و آبان صنایع نشان می‌دهد بیشترین افزایش در تورم مربوط به صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات و بیشترین کاهش تورم مربوط به محصولات فلزی بوده است.
سودآوری در صنایع
به‌منظور تداوم تولید و پایداری رشد در صنایع داشتن حاشیه سود مطمئن از الزامات به شمار می‌آید. براساس آمار 6ماهه 1403 از میان 474شرکت، 76شرکت در گزارش‌های صورت مالی خود در این دوره سود خالص منفی را اعلام کردند که نسبت به مدت مشابه سال گذشته 34شرکت بیشتر شده است. افزایش قابل‌توجه تعداد شرکت‌های زیانده در صنایعی مانند خودرو، محصولات دارویی، محصولات غذایی و فلزات اساسی اتفاق افتاده است. این افزایش در شرکت‌های زیانده با رشد منفی 5.9درصدی سود اسمی کل شرکت‌ها همراه بوده که نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت سودآوری در نیمه ابتدایی سال 1403 است. بر اساس آمار 12ماهه 1402 از مجموع 510شرکت 30شرکت زیانده بوده‌اند که نسبت به سال مالی قبل، چهار شرکت کمتر بوده است. رشد سود اسمی در این دوره 9.8‌درصد بوده که در مقایسه با تورم در این دوره می‌توان گفت ارزش واقعی سودهای شرکت‌های بورسی به طور چشمگیری کاهش داشته است.
در این دوره در بین صنایع، صنعت خودرو همچنان زیانده بوده و زیان این صنعت 5.4‌درصد افزایش داشته است. در بین صنایع در 6ماهه 1403، تنها در صنایع محصولات شیمیایی و محصولات غذایی رشد اسمی سود مثبت بوده و در سایر صنایع مورد بررسی رشد سود اسمی منفی بوده است. در بین این صنایع خودروسازی و قطعات و فرآورده‌های نفتی بیشترین کاهش در سود را داشته‌اند.