بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد : نشریات در ایران از بدو پیدایش به لحاظ منابع مالی و سبک و سیاق نوشتاری حکومتی بوده‌اند. از «کاغذ اخبار» به‌عنوان نخستین نشریه ادواری ایران یاد می‌شود که 70سال پیش از صدور فرمان مشروطه منتشر شد. اگرچه موسس این نشریه میرزا صالح شیرازی بود، اما محتوای محوری آن شامل وقایع دربار و «اقدامات شاهنشاه» بود. این روند تا مقطع انقلاب مشروطه ادامه داشت. در واقع فقط یک انقلاب اجتماعی می‌توانست رسانه را از حریم استیلای حکومت نجات دهد. «وقایع اتفاقیه» سومین روزنامه ایران از سال سوم پادشاهی ناصرالدین‌شاه زیر نظر میرزاتقی‌خان امیر نظام منتشر شد که آن نیز سراسر به اخبار و مطالب حکومتی اختصاص داشت.
روزنامه‌های وطن و طلوع از جمله روزنامه‌های مهم منتشرشده تا پیش از مشروطیت بودند که توانستند از دایره نفوذ ساختاری و محتوایی حکومت بیرون بجهند. روزنامه وطن اولین روزنامه ایرانی دوزبانه (فارسی و فرانسه) و نخستین روزنامه‌ای بود که در تاریخ کشور توقیف شد.
بعد از استقرار مشروطیت، نشریاتی همچون مجلس، ندای وطن، حبل‌المتین و صبح صادق منتشر می‌شدند که می‌توان آنها را نخستین رسانه‌های مستقل در ایران تلقی کرد که نقشی در تحول ذهنیت مردم داشتند. در این برهه از تاریخ ایران، مطبوعات به‌عنوان نمادهای دموکراسی و آزادی مطرح شدند.
در پی اعلام فرمان مشروطیت شمارو تیراژ مطبوعات به نحو چشم‌گیری افزایش یافت؛ به‌طوری‌که شمارگان روزنامه مساوات به 3هزار، روزنامه صوراسرافیل به 5هزار، روزنامه مجلس به تدریج از 7هزار به 10هزار و روزنامه انجمن ملی به 5هزار نسخه رسید.
هنگام صدور فرمان مشروطیت 20روزنامه و نشریه در ایران منتشر می‌شد. در پی جنگ جهانی اول با وجود انسداد فرهنگی و سیاسی و مضیقه مالی، نشریات مستقل کماکان منتشر می‌شدند.
اتفاق مهم در آن دوره انتشار نشریاتی با مدیریت زنان بود. «شکوفه» به سردبیری مریم عمیدسمنانی ملقب به مزین‌السلطنه، دومین نشریه ویژه زنان ایران پس از نشریه دانش (1290–1289) به‌شمار می‌رود.
از ویژگی‌های این نشریه می‌توان به لحن طنزآمیز و انتقادی، پرداختن به مسائل زنان ایرانی، تحصیل و آموزش دختران و مسائل سیاسی اشاره کرد.
هدف نشریه آشنا کردن زنان با آثار ادبی، خرافه‌زدایی، راهنمایی‌های خانه‌داری و بچه‌داری و کوشش در بهبود روحیه زنان بود. با گذشت زمان، طی سال‌های بعد لحن مجله تندتر و اعتراضاتش به وضعیت اجتماعی صریح‌تر شد و مثلا به انتقاد از سنت ازدواج دختران در سن پایین و حتی اعتراض به مداخلات ابرقدرت‌ها و تشویق استقلال ملی پرداخت.
یکی از مهم‌ترین اقدامات مزین‌السلطنه به‌عنوان مدیر مسوول شکوفه، معرفی کاندیداهای مورد قبول زنان در انتخابات دوره سوم مجلس شورای ملی بود. این نشریه در سال1298 متوقف شد. کودتای1299 فضای رسانه‌ها را نیز منقلب کرد. روزنامه‌نگاران منتقد و مستقل به زندان افتادند یا مجبور به ترک کار شدند.
کامرون مایکل امین در مقاله «مطبوعات و دیپلماسی عمومی در ایران: از قاجار تا پهلوی اول»، به تحلیل وضعیت نشریات و رویکرد آنها پرداخته است. ایرانیان نیز در پی رویکردی جامع‌تر برای تبلیغات داخلی و «دیپلماسی عمومی» بودند که به‌وسیله آن قدرت نهادی دولت و تکنولوژی و فنون جدید ارتباطات جمعی را به‌کار گیرند.
این تغییر قبل از جنگ جهانی اول آغاز و در دوران پهلوی دوم تسریع شد. در 3نوامبر1916 دولت ایران تصمیم به ‌خصوصی‌سازی روزنامه دولتی ایران گرفت و با اعطای مجوز چاپ و نشر به نماینده سابق مجلس خراسان، سیدحسین اردبیلی، زمینه تبدیل روزنامه به‌صورت نیمه رسمی به وجود آمد؛ با این توافق که اطلاعیه رسمی دولت به‌صورت رایگان در ازای کمک هزینه ماهانه دولت به مبلغ 250تومان منتشر شود. علاوه بر این، اردبیلی هدف یا مسلک روزنامه را چنین اعلام داشت: «با تشویق شورای عالی دولت، بی‌طرفی به امور خارجی، احترام به کشورهای همسایه و پرهیز از هرگفتاری که به روابط حسنه میان دولت بلندمرتبه و دول‌ خارجی آسیب برساند.»
ممکن است این‌گونه مطرح شود که این شیوه سخت‌گیرانه در راستای تلاش ناموفق ایران برای داشتن رابطه بی‌طرفانه با دولت‌های خارجی در طول جنگ جهانی اول بوده است.
ایران وضعیت حقیقی نیمه رسمی خود را در طول دو جنگ جهانی، با وجود تغییرات مدیریتی از سوی سیاستمدار و دیپلمات کوشا، دکتر زین‌العابدین رهنما از سال 1935 تا 1941 با کمک فردی بانفوذ به نام مجید موقر حفظ و منتشر کرد.
وزارت امور خارجه انگلیس در دهه‌های 1920 و 1930 رادیو را به‌عنوان یک سازمان دولتی بالفعل زیر نظر رهنما مطرح کرد. آنها نگرش ایران را نسبت
به منافع به انگلیس به‌عنوان ابراز احساسات در دربار پهلوی پیگیری کردند و همچنین فراز و نشیب دوران مدیریت رهنما، از حرف جمله برکناری از خدمتش در سال1927 و 1935و تبعید به عر اق و سپس بیروت. او مدت کوتاهی پس از استعفای اجباری رضاشاه در 1941 برای از سر گرفتن کنترل ایران از تبعید بازگشت. رهنما سپس به سمت دیپلمات در پاریس (1945) و دمشق (1948) منصوب شد.
گذشته از دغدغه‌های دیپلماتیک، موضوع مهمِ هزینه‌ها نیز مطرح بود. یارانه دولت در سال1917 برای جبران افزایش قیمت کاغذ دو برابر شد و این آغاز مشاجره مدیران و دیگر مقامات دولتی شد. در طی دوره بین دو جنگ جهانی، دولت ایران برای محاسبه هزینه‌های عملیاتی تلاش‌هایی به‌عمل آورد. با وجود این سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا سرمایه‌گذاری زمان و منابع در مطبوعات دارای ارزش بود؟
نگرش‌ها به‌طور فزاینده برای مقامات دولتی ایران، مانند مقامات انگلیسی با شک و تردید توأم بود. حتی در فرهنگ مطبوعات، نظراتی برای حمایت از نقش بیشتر دولت در نظم گسترده‌تر رسانه‌ها مطرح می‌شد.
مجله «ایرانشهر» در سال1922 طرحی برای اقدامات موثر در عرصه فیلم و تئاتر و نیز اصلاحات قانونی، آموزش عمومی و عملیات بهداشت عمومی مطرح ساخت. اما نشریات دولتی کماکان دولتی باقی ماندند.
رادیو تهران به‌عنوان رسانه نوین دولتی، چهارم اردیبهشت1319 (24 آوریل 1940) افتتاح شد؛ سالی که بزرگ‌ترین جنگ تاریخ بشریت در جریان بود.
رادیو تهران به‌عنوان یک رسانه حکومتی، سیاست فرهنگی سیاسی مقامات را بازنمایی می‌کرد و این آغاز حکومتی شدن رسانه‌های نوین در ایران بود.
منبع: مطبوعات و دیپلماسی عمومی در ایران (از قاجار تا پهلوی اول)، نوشته کامرون مایکل امین
ترجمه مصطفی لعل شاطری
--> اخبار مرتبط دنیای‌اقتصاد؛ نماد بلوغ جامعه ایران صنعت غذا نیازمند انقلاب جدی تبرئه اتاق بازرگانی ایران از اتهامات مالی تکرار تاریخ پس از 46 سال؟ گام سرنوشت‌ساز انتخابات اتاق