بازار آریا - محسن صالحی * مصرف بنزین در تعطیلات نوروز امسال رکوردهای بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد. بر پایه آمار اعلامی از سوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، مصرف این سوخت در فاصله روزهای یکم تا 15 فروردین‌‌‌‌‌ماه سال‌1404، افزایش 9‌درصدی نسبت به مدت مشابه سال‌قبل داشته‌است.
بالاترین رقم مصرف بنزین در ایام نوروز مربوط به 29 اسفندماه سال‌1403 با 164‌میلیون و 400‌هزار لیتر بوده‌است که این عدد رقمی بی‌سابقه در تاریخ مصرف روزانه بنزین کشور به‌شمار می‌آید. آنطور که معاون اجرایی مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی اعلام کرد، میانگین تولید و مصرف بنزین کشور در سال‌1403 به میزان 121 و 130‌میلیون لیتر بوده‌ و از همین‌رو دولت ناگزیر به واردات روزانه 9‌میلیون لیتر بنزین در سال‌گذشته بوده‌است.
با توجه به روند افزایشی مصرف بنزین در کشور و از سوی دیگر محدودیت در تولید و عرضه این فرآورده نفتی لازم است که یک اقدام ابتکاری و با سرمایه‌گذاری پایین‌تر در دستور کار قرار گیرد. بسیاری از کارشناسان معتقدند؛ با حسن استفاده از تولید مازاد متانول کشور و از طریق ایجاد یک مسیر میانبر در فرآیندهای پالایشگاهی، می‌توان به تولید مستقیم بنزین باکیفیت برسیم.
ظرفیت تولید متانول در کشور 14‌میلیون ‌تن در سال‌است و بیش از 92‌درصد متانول تولیدی کشور به شکل خام صادر می‌شود.
در برنامه هفتم توسعه ظرفیت تولید متانول در کشور به 32‌میلیون‌تن خواهد رسید ‌که در صورت برنامه‌‌‌‌‌ریزی مناسب، فرصت بزرگی برای کشور در راستای تکمیل زنجیره ارزش است.
قیمت جهانی متانول در سال‌های اخیر سیر نزولی داشته و وضعیت آشفته بازار جهانی این محصول، نارضایتی‌‌‌‌‌هایی را در بین تولیدکنندگان ایرانی ایجاد‌کرده‌است. یکی از برنامه‌های حائزاهمیت در این رابطه، تکمیل زنجیره متانول و تولید بنزین از آن است.
با این اقدام علاوه‌بر تامین بنزین مورد‌نیاز کشور، کمک بزرگی به گسترش بازار و قدرت چانه‌زنی تولیدکنندگان ایرانی متانول در عرصه جهانی خواهد بود. در همین راستا طرح تولید بنزین از متانول موجب گره‌‌‌‌‌گشایی و رفع محدودیت بازار مجتمع‌‌‌‌‌های متانولی کشور شده و شاهد احیا و رونق تولید 9‌مجتمع متانولی کشور خواهیم بود که ارزشی حدود 4‌میلیارد دلار دارند. بنزین تولیدی از متانول هم‌راستا با بالاترین استانداردهای جهانی و با مشخصات کیفی اکتان 92 الی 95 و استاندارد یورو5 باکیفیت‌‌‌‌‌ترین بنزین تولیدی کشور خواهدبود.
با اجرای این طرح ضمن تکمیل زنجیره ارزش و جلوگیری از خام‌‌‌‌‌فروشی به میزان 110 دلار به ازای هر‌تن متانول ارزش‌افزوده بیشتر نصیب کشور خواهدشد که به‌معنای رشد 45‌درصدی ارزش‌افزوده خواهد بود. یکی از راهبردهای مهم سیاست اقتصاد مقاومتی و همچنین برنامه تحول دولت کاهش خام‌فروشی و تکمیل زنجیره ارزش است که این طرح گامی در این راستا می‌شود.
ضرورت توسعه زنجیره ارزش متانول کشور
افزایش تولید متانول در کشور و از طرفی سهم پایین مصرف آن سبب شده‌است که حجم بالایی از متانول تولید کشور به‌صورت خام صادر شود. با توجه به اینکه تنها مشتری متانول ایران، کشور چین است، از این‌رو انحصار در بازار خرید سبب کاهش قدرت رقابت‌پذیری در تولید‌کنندگان متانولی کشور شده‌است. از طرفی با توجه به افزایش قیمت خوراک واحدهای متانولی و فروش با قیمت پایین به مشتریان چینی سبب عدم‌توجیه اقتصادی تولید متانول در کشور شده‌است، به‌همین‌دلیل توسعه زنجیره ارزش این محصول و تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر یک ضرورت برای رهایی از این شرایط است. به‌عبارت دیگر تنوع‌بخشی به سبد تولیدات واحدهای پتروشیمی متانولی و تولید محصولات دیگر نظیر محصولات شیمیایی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ و‌‌‌‌‌ سوخت سبب کاهش انحصار در طرف تقاضای محصولات متانولی کشور می‌شود.

در این شرایط، یک پاسخ که همواره مورد تاکید متخصصان قرار دارد، ضرورت تکمیل زنجیره ارزش است؛ اما در این زمینه تکمیل زنجیره ارزش ماده‌متانول (محصولاتی نظیر اسید‌استیک، پلی‌استال و فرمالدهید) مقیاس بالایی ندارند و با لحاظ مصرف داخل و کشش بازارهای صادراتی توسعه زنجیره ارزش متانول نهایتا کمتر از یک‌میلیون‌تن متانول در سال‌را مصرف خواهد کرد، لذا تبدیل متانول به دیگر شاخه‌‌‌‌‌های صنعت پتروشیمی (نظیر تبدیل متانول به الفین MTO و پروپیلنMTP) اصلی‌ترین پاسخ متنوع‌‌‌‌‌سازی سبد محصولات صنعت پتروشیمی است، با این‌حال حجم سرمایه‌گذاری این واحدها بالا و از آن مهم‌تر اقتصادی‌شدن این واحدها مستلزم احداث واحدهای تکمیلی پایین‌دست مانند پلی‌پروپیلن و نظایر آن است.
مقایسه سبد محصولات زنجیره ارزش متانول در ایران و دنیا
محصولات زنجیره ارزش متانول را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. دسته اول محصولات شیمیایی شامل اسید‌استیک، پلی استال، فرمالدهید و دسته دوم تبدیل متانول به محصولات الفینی (MTOو MTP) و دسته آخر تبدیل یا ترکیب متانول در سوخت است. در نمودار دایره‌ای محصولات زنجیره ارزش متانول و مقایسه آن با سبد زنجیره ارزش متانول تولیدی ایران نشان‌داده شده‌است.
با توجه به این نمودار سهم بالایی از مصرف متانول کشور تا سال‌1411 در زنجیره فرآیند متانول به الفین‌ها خواهد رفت که پیشرفت فیزیکی این پروژه‌ها بسیار اندک است. البته برخی از محصولات زنجیره ارزش متانول مانند اسید‌استیک، فرمالدهید و MTBE‌‌‌‌‌ در سبد محصولات زنجیره ارزش متانول تولیدی ایران وجود دارند که به دلیل سهم اندک آن در مقابل ظرفیت بالای تولید متانول کشور، ‌درصد بسیار پایینی است.

برآورد تراز 5 ساله بنزین کشور با ادامه روند موجود
زمان‌‌‌‌‌بر‌بودن ساخت پالایشگاه‌های جدید (در بهترین حالت 8 سال) و رشد فزاینده مصرف بنزین در کشور، منجر به ناتزاری قابل‌توجه عرضه و تقاضای بنزین در کشور خواهدشد، از این‌رو افزایش ظرفیت تولید بنزین در کشور و استفاده از سیاست‌های قیمتی و غیرقیمتی جهت مقابله با ناترازی عرضه و تقاضای بنزین در کشور، امری ضروری است.
فناوری تبدیل متانول به بنزین؛ کمک به حل مساله ناترازی بنزین کشور
یکی از زنجیره‌های ارزش متانول، استفاده این محصول به‌عنوان سوخت است. در بسیاری از کشورهای دنیا مانند چین و هند از متانول با ترکیبات
مشخص به‌عنوان سوخت خودروها استفاده می‌شود که این روش به دلیل مسائل زیست‌محیطی و به‌خطر افتادن سلامت انسان‌ها، نمی‌تواند راهکار مناسبی برای ادامه زنجیره ارزش متانول کشور باشد.
یکی دیگر از مصارف متانول، تبدیل این محصول به بنزین است. بنزین تولیدی این فرآیند دارای کیفیت بالا و عدد اکتان بین 92 الی 95 است. ضریب تبدیل این فرآیند 36‌درصد بنزین و 4‌درصد LPG است. بنزین تولیدی این فرآیند دارای کیفیت بالا و عدد اکتان بین 92 الی 95 است.
در این فرآیند به ازای 1.6‌میلیون‌تن متانول به‌عنوان خوراک ورودی حدود 680‌هزار‌تن محصول بنزین و LPG(معادل روزانه 2.5‌میلیون لیتر در روز) تولید می‌شود که می‌توان با ساخت 4 واحد MTG ظرفیت تولید بنزین کشور را 10حدود‌میلیون‌تن افزایش داد.
ارزیابی اقتصادی فرایند MTG
طبق آخرین پیشنهاد فنی و اقتصادی دریافتی از شرکت دارای دانش فنی فرآیند تبدیل متانول به بنزین برای ساخت واحد 600‌هزار تنی بنزین به 1.6‌میلیون متانول به حدود 320‌میلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز است که طبق محاسبات انجام‌شده با درنظرگرفتن حجم سرمایه‌گذاری و درآمد فروش سالانه، نرخ بازده داخلی سرمایه(IRR) 23‌درصد، ارزش فعلی خالص(NPV) 180‌میلیون دلار و نقطه سربه‌سر در سال‌سوم بهره‌برداری 24‌درصد خواهد بود.

در جدول 1 قیمت‌های خوراک و محصولات طرح MTG بر اساس 4 سناریو مطرح‌شده را نشان می‌دهد.
تصویب حمایت ها و مشوق های قانونی مورد نیاز
آیین‌نامه اصلاحی اجرایی تبصره‌اصلاحی بند‌(ب) ماده‌1 قانون هدفمند‌کردن یارانه‌‌ها، موضوع جز(4) بند‌(الف) ماده‌(1) قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت(2) مصوب 1393 در تاریخ 27/03/1403 به تصویب رسید. براساس این تصویب‌نامه به خوراک واحدهای تولیدکننده فرآورده‌های نفتی(بنزین) از متانول تا سقف 30‌درصد به مدت 10 سال‌تخفیف داده می‌شود.
طبق تبصره‌5 ماده‌2 تصویب‌نامه اشاره‌شده وزارت نفت مجاز به استفاده از اوراق تسویه برای خرید فرآورده‌های نفتی این آیین‌نامه است. این اوراق قابل‌انتقال و استفاده برای تسویه مبلغ خوراک و سوخت توسط هریک از خریداران از شرکت‌های تابعه وزارت نفت است.
همچنین طبق تبصره‌7 ماده‌2 آیین‌نامه، با هدف تسهیل در تامین مالی برای احداث واحدهای MTG، اعمال تخفیف خوراک به شرط پیشرفت 40‌درصدی پروژه امکان‌پذیر است.
دستاوردهای راهبردی تولید بنزین از متانول برای کشور
1- تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی و کاهش خام‌‌‌‌‌فروشی
2- بازارسازی برای متانول تولیدی کشور و کاهش آسیب‌پذیری درآمدهای ارزی حاصل از صادرات متانول
3- تامین پایدار سوخت مورد‌نیاز(بنزین) در کشور با استفاده از ظرفیت بالای تولید متانول در کشور
4- افزایش کیفیت عرضه سوخت در کشور و تولید بنزین با اکتان93 و استاندارد یورو 5
5- گره‌‌‌‌‌گشایی از چالش قیمت خوراک و رفع محدودیت بازار مجتمع‌‌‌‌‌های متانولی کشور
6- دستیابی به به‌روزترین فناوری صنعت پتروشیمی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان
7- خنثی‌‌‌‌‌سازی تاثیر تحریم بر متانول صادراتی کشور و دستیابی به بازار‌‌‌‌‌های جدید صادرات بنزین
8- اقتصادی‌ترین طرح ساماندهی خام‌‌‌‌‌فروشی متانول با قابلیت احداث بیش‌‌‌‌‌از دو‌برابر سریع‌تر از پالایشگاه.
* کارشناس انرژی