بزرگنمايي:

بازار آریا - حسین ایمانی‌جاجرمی* در کشور ما هزینه‌هایی که صرف طرح‌های ساخت‌وساز مسکن می‌شود کم نیستند. همه‌ساله بخش خصوصی و بخش دولتی هزاران میلیارد تومان پول برای بهبود و توسعه مسکن و شهرسازی هزینه می‌کنند. با وجود این گزارش‌ها نشان می‌دهند که تعداد قابل‌توجهی از شهروندان حتی اقشار طبقه متوسط، مسکن مناسب، مدرن، با‌کیفیت و قابل استطاعت ندارند. از میان تجربه‌های توسعه مسکونی انبوه در کشور، پروژه ساخت شهرک اکباتان که شرکتی خصوصی به نام شرکت نوسازی و عمران تهران در دهه 50 آن را اجرا کرد در میان مدیران، کارشناسان و حتی مردم عادی از شهرت و اعتبار برخوردار است و همواره از آن به عنوان یک نمونه موفق از اقدامات بخش خصوصی در طراحی، اجرا و ساخت شهرک مسکونی مدرن یاد می‌شود.
در ایران در همین سال‌های اخیر در قالب پروژه مسکن مهر صدها‌هزار واحد مسکونی در نقاط مختلف کشور ساخته شد اما هیچ‌کدام از آنها مسکن شهرک اکباتان نشدند. مدل ساخت اکباتان با تنها 15‌هزار و 500 واحد مسکونی چه ویژگی‌هایی دارد که آن را از سایر پروژه‌های دولتی و خصوصی متمایز می‌کند؟ از این ویژگی‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: بهره‌گیری از آخرین فناوری‌های ساخت در زمان اجرای طرح در سال 1354، شراکت و همکاری با سازندگان و طراحان درجه اول بین‌المللی، رعایت معیارهای طراحی و استانداردها، سازوکار تامین مالی مناسب و موثر، در نظر گرفتن تناسب‌ها، روش‌های کارآمد بازاریابی و فروش، زیرساخت‌های اجتماعی و سبز سخاوتمندانه و مهم‌تر از همه رضایت چشمگیر و پایدار ساکنان از زیست در این شهرک. این ویژگی‌ها سبب شده‌اند این تجربه به عنوان یک نمونه موفق از توسعه مسکونی انبوه در کشور مورد توجه باشد. مطالعات به موارد دیگری هم درباره پروژه ساخت اکباتان اشاره دارند که خوب است به آنها هم اشاره شود. برای مثال به این نکته توجه شده که پروژه اکباتان کاتالیزوی برای مدرن‌سازی صنعت ساخت‌وساز در کشور بود، جایی برای کسب تجربه و مهارت دست اندرکاران و کارگران در حوزه فناوری‌های جدید که با توفیق رحمان گلزار در اخذ مجوز از کارخانه‌های اروپایی مصالح ساختمانی همچون کارخانه‌های شیشه‌های دو‌جداره، تولیدکنندگان فوم‌های پلاستیکی برای عایق ضد‌لرزه‌ای از فرانسه، کارخانه‌های تانکرهای بتونی از آلمان، کارخانه‌های کاشی‌سازی از ایتالیا و تاسیس کارخانه برای تولید این مواد در تهران ممکن شده بود. 
در مقیاسی بزرگ‌تر، شهرک اکباتان آزمایشگاهی برای فرآیندهای مدرن‌سازی صنعت ساخت مسکن انبوه در کشور بود. پروژه‌ای مهم در رابطه با تولید مواد جدید، ایجاد بازارهای جدید، تحرک کالاها و مواد و تحقق محصولی جدید برای مصرف انبوه یک کالای به‌شدت موردنیاز یعنی آپارتمان مدرن. سازندگان شهرک اکباتان برای تامین مالی پروژه عظیم خود از سازوکاری به نام شرکت پس‌انداز و وام مسکن بهره بردند که اساسنامه آن را هیات وزیران در جلسه مورخ 1355.1.23 بنا به پیشنهاد شماره 40692 مورخ 1354.11.25 وزارت مسکن و شهرسازی تصویب کرده بود. نگاهی به اساسنامه این شرکت تفاوت سطح دانش و کارشناسی تهیه‌کنندگان این متن قانونی و مالی را با متون تهیه شده مشابه در این سال‌ها نشان می‌دهد.
ارزش‌های شهرک اکباتان از منظر ساخت سریع، مدرن و ارزان، تامین مالی کارآمد و برخورداری از زیرساخت‌های اجتماعی و رضایت ساکنان، این شایستگی را دارد تا با مطالعه دقیق و جامع بر اساس اسناد و مدارک کارشناسی و معتبر و همچنین دانش ضمنی کنشگران از تجربه اکباتان، شناسایی دقیق ابعاد مختلف این تجربه انجام و مدلی از توسعه مسکونی اکباتان تدوین شود. به عبارت دیگر آنچه تاکنون در زمینه تجربه شهرک اکباتان ذکر شده است، بیشتر بیان خاطرات همراه با حس نوستالژیک و دستیابی به تعدادی محدود از اسناد و مدارک این تجربه عظیم است که چندان به کار سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و مدیریت طرح‌های ساخت و اجرای پروژه‌های مسکونی انبوه نمی‌آید.
چند سال پیش روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی به این نکته اشاره کرده که امروز تکرار پروژه‌های مشابه شهرک اکباتان بدل به یک آرزو در جامعه مدیران بخش مسکن شده است. این گزارش توفیق اکباتان را مرهون رعایت سه اصل موفقیت در شهرک‌سازی یعنی سرمایه‌گذاری کامل بخش خصوصی، پیش‌فروش از ابتدا و تامین مالی با مدل پس‌انداز دانست. این سه اصل در کنار دیگر ویژگی‌های طرح ساخت شهرک اکباتان قابل تبدیل به یک مدل کارآمد و اجرایی است. 
در شرایط کمیابی منابع، نیاز شدید و حیاتی به مسکن از سوی بخش‌های قابل‌توجهی از جمعیت کشور و اهمیت بهره‌وری، سال‌هاست به تجربه اکباتان بی‌توجهی و مدل‌های دیگری به آزمون گذاشته شده‌اند که هیچ‌کدام شایستگی مدل اکباتان را نداشتند. پنجاه سال از روز کلنگ‌زنی طرح ساخت شهرک اکباتان در روز سه‌شنبه 19 فروردین 1354 می‌گذرد و گذشت روزگار و سربلندی این طرح پس از نیم قرن می‌تواند گواهی انکار‌ناپذیر از شایستگی این مدل تامین مسکن مناسب، ارزان و انبوه باشد. مدلی که باید به نام مدل اکباتان به رسمیت شناخته شود.
* رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران