بازار آریا - دنیای اقتصاد - فاطمه صالحی : کمتر از یک دهه‌پیش، تجارت بین‌المللی تحت‌تاثیر نظام تجارت آزاد شکل می‌گرفت که هدف آن گشودن بازارهای جدید برای شرکت‌ها و نیروی کار بود، اما امروزه ژئوپلیتیک و ملاحظات امنیت اقتصادی به نیروهای تعیین‌‌‌‌‌‌کننده تبدیل شده‌‌‌‌‌‌ و برای تغییر مسیر تجارت‌جهانی آماده شده‌اند.
تحقیقات جدید گروه مشاوران بوستون (Boston Consulting Group) که از سال‌2018 این تغییرات را رصد می‌کند، تایید می‌کند رقابت‌های ژئوپلیتیک، اتحادها و جاه‌‌‌‌‌‌طلبی‌‌‌‌‌‌ها چگونه در حال تغییر مسیر اقتصاد جهانی است. طبق پیش‌بینی این موسسه، تجارت‌جهانی کالا با نرخ رشد سالانه 2.9‌درصد طی 10‌سال آینده، به سمت مسیرهای تجاری جدید تغییر خواهد کرد. یکی از خطوط جدید تجارت‌جهانی، رابطه چین با اقتصادهای در حال ظهور است. ظهور آمریکای‌شمالی به‌عنوان یک بلوک مستحکم نیز یکی از دیگر نشانه‌های این داستان است؛ البته اگر چین بازی را خراب نکند. روابط تجاری محکم بین ایالات‌متحده، مکزیک و کانادا که با سال‌ها برون‌‌‌‌‌‌سپاری مجدد، نزدیک‌‌‌‌‌‌سازی و دوست‌‌‌‌‌‌سپاری با هدف اصلی کاهش وابستگی به واردات چینی تقویت‌شده، به رشد اقتصادی آمریکای‌شمالی کمک می‌کند. پیش‌بینی می‌شود تجارت سالانه بین ایالات‌متحده و مکزیک تا سال‌2033 به میزان 315‌میلیارد دلار افزایش یابد‌ که نشان‌دهنده نرخ رشد مرکب سالانه 4‌درصد است. همچنین تجارت بین آمریکا و کانادا 147‌میلیارد دلار رشد خواهد کرد، زیرا شرکت‌های خدمات‌‌‌‌‌‌دهنده به بازارهای آمریکای‌شمالی زنجیره‌های تامین خود را بیشتر به این منطقه منتقل می‌کنند.
توافق‌نامه آمریکا-مکزیک-کانادا (USMCA) و سیاست‌های صنعتی، مانند ‌میلیاردها دلار مشوق‌‌‌‌‌‌های دولتی آمریکا و کانادا برای خودروهای برقی، باتری‌های لیتیوم-یون و سیستم‌های انرژی تجدیدپذیر، استحکام آنچه ما آن را «قلعه آمریکای‌شمالی» می‌‌‌‌‌‌نامیم را تقویت می‌کند. مکزیک همچنان به‌عنوان یک سکوی نزدیک‌‌‌‌‌‌سازی برای بازارهای آمریکا و کانادا سرمایه‌گذاری تولیدی را جذب خواهد کرد، با این‌حال برای تحقق پتانسیل خود، مکزیک باید در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تولید برق و سرمایه انسانی سرمایه‌گذاری کند تا گلوگاه‌های قریب‌الوقوع را برطرف کند. یک عدم‌قطعیت، به‌ویژه برای شرکت‌هایی که سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت را درنظر دارند، خود USMCA است که در سال‌2026 برای مذاکره مجدد مطرح خواهدشد. 

واشنگتن نگران است که شرکت‌های چینی قصد دارند با مونتاژ و صادرات خودروهای برقی ارزان‌قیمت چینی و سایر کالاها از مکزیک، با استفاده از دسترسی بدون تعرفه تحت‌سیستم USMCA(توافق ایالات‌متحده-مکزیک-کانادا)، موانع حمایتی بالای آمریکا را دور بزنند. یکی از مسائلی که باید تحت‌نظر باشد این است که آیا ایالات‌متحده از مذاکره مجدد بر سر این توافق برای وادار‌کردن مکزیک به غربالگری سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی چین در زنجیره ارزش تولیدی آمریکای‌شمالی استفاده خواهد کرد یا خیر. دوست‌‌‌‌‌‌سپاری همچنین روابط تجاری آمریکای‌شمالی را بازتعریف می‌کند. با فرض روابط تجاری عموما باثبات، پیش‌بینی می‌شود تجارت سالانه ایالات‌متحده با اتحادیه اروپا، به‌عنوان مثال‌ تا سال‌2033 به میزان 303‌میلیارد دلار، با نرخ رشد مرکب سالانه 3.1‌درصد افزایش یابد. علاوه‌بر افزایش فروش گاز طبیعی مایع آمریکا با کاهش وابستگی اتحادیه اروپا به هیدروکربن‌‌‌‌‌‌های روسیه، بخش زیادی از این رشد توسط فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر هدایت خواهدشد. تلاش برای کاهش تعرفه‌‌‌‌‌‌ها و هماهنگ‌‌‌‌‌‌سازی سیاست‌های تجاری در بخش‌های استراتژیک مانند خودرو و تولید پیشرفته نیز روابط را تقویت خواهد کرد. از سوی دیگر، افزایش حمایت‌‌‌‌‌‌گرایی در هر دو سوی اقیانوس اطلس می‌تواند این روند را نزولی کند.
تغییر بزرگ تجارت
همزمان با کند‌شدن تجارت چین با ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا، روابط تجاری این کشور با بقیه جهان به‌شدت در حال رشد است. پیش‌بینی می‌شود تجارت دوجانبه سالانه با غرب تا سال‌2033 به میزان 221‌میلیارد دلار کاهش یابد که نشان‌دهنده کاهش متوسط سالانه 1.2‌درصد است. کاهش 159‌میلیارد دلاری در تجارت سالانه آمریکا-چین می‌تواند در صورت افزایش قابل‌توجه تعرفه‌های آمریکا بر کالاهای چینی شدیدتر شود. رئیس‌‌‌‌‌‌جمهور ترامپ دستور داده که 10‌درصد تعرفه اضافی بر واردات چینی اعمال شود ضمن اینکه قبلا پیشنهاد رشد تعرفه‌‌‌‌‌‌ها بر کالاهای چین بین 40 تا 60‌درصد را مطرح کرده‌است، در نتیجه این وضعیت پیش‌بینی می‌شود تجارت چین با جنوب جهانی تا سال‌2033 به میزان 1.25‌تریلیون دلار افزایش یابد که نشان‌دهنده نرخ رشد مرکب سالانه 5.9‌درصد است. این تغییر از دستور کار ژئوپلیتیک چین برای کاهش وابستگی اقتصادی به غرب و تعمیق روابط با بازارهای نوظهور عمده حمایت خواهد کرد.
این روند با سرمایه‌گذاری سنگین چین در جنوب جهانی از طریق برنامه‌های زیرساختی مانند پروژه‌های ابتکار کمربند و راه و تعامل تجاری عمیق‌تر تقویت خواهدشد که فرصت‌های عمده‌ای را برای شرکت‌های چینی در برخی از پویاترین بازارهای رشد جهان ایجاد می‌کند. انتظار می‌رود تجارت چین با 10کشور عضو انجمن ملل آسیای جنوب‌شرقی(آسه‌‌‌‌‌‌آن) حدود نیمی از این رشد را به خود اختصاص دهد. چین در حال بهبود توافق‌نامه‌های تجارت آزاد خود با آسه‌‌‌‌‌‌آن و با کشورهای جداگانه جنوب‌شرق آسیا است.
چین همچنین بخشی از مشارکت اقتصادی جامع منطقه‌ای، یک پیمان تجارت آزاد بین 15کشور آسیا-اقیانوسیه است.
تحول در الگوهای تجارت بین‌المللی
یکی از مهم‌ترین و شاید کمتر مورد‌توجه قرارگرفته‌‌‌‌‌‌ترین تحولات در تجارت‌جهانی، قدرت روزافزون کشورهای جنوب جهانی است. این گروه متشکل از 133 کشور درحال‌توسعه حدود 18‌درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را نمایندگی می‌کند، اما 62‌درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده‌است.
این کشورها همچنین حدود 30‌درصد از تجارت‌جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای جنوب جهانی در حال شکل‌دادن به اتحادها و مشارکت‌‌‌‌‌‌های تجاری جدیدی هستند که ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا را دور می‌زند. این روند بخشی از یک همسویی ژئوپلیتیک گسترده‌‌‌‌‌‌تر به سمت یک نظام تجارت‌جهانی چندقطبی است که نفوذ- و وابستگی به-بازارهای غربی را کاهش می‌دهد. بریکس‌‌‌‌‌‌پلاس یکی از این گروه‌‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌‌هاست. گروه‌های دیگر شامل منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا با 54کشور عضو که در سال‌2018 تاسیس شد، مرکوسور و اتحادیه اقیانوس آرام در آمریکای‌لاتین و آسه‌‌‌‌‌‌آن هستند. ابتکار کمربند و راه چین که بر اتصال و توسعه زیرساخت در جنوب جهانی تاکید دارد و انتقال برخی از تولیدات از چین به سایر کشورهای کم‌‌‌‌‌‌هزینه نیز به تحریک تجارت جنوب جهانی کمک می‌کند. پیش‌بینی می‌شود چندین تغییر عمده در تجارت جنوب جهانی طی دهه‌آینده رخ دهد، اگرچه تجارت با چین همچنان به رشد قوی خود ادامه خواهد داد، پیش‌بینی می‌شود که سرعت آن به نرخ رشد مرکب سالانه 5.9‌درصد در مقایسه با 7.5‌درصد طی پنج سال‌گذشته کاهش یابد، زیرا فرآیندهای تولید بومی به بلوغ می‌رسند.
تجارت سالانه میان خود کشورهای جنوب جهانی، در مقابل، طی دهه‌آینده 673‌میلیارد دلار افزایش خواهد یافت و نرخ رشد مرکب سالانه آن در این دوره به 3.8‌درصد افزایش خواهد یافت، در مقایسه با 2.8‌درصد از سال‌2017 تا 2022. تجارت بین جنوب و شمال نیز سرعت خواهد گرفت و به نرخ رشد مرکب سالانه 3.7‌درصد از 2.3‌درصد طی پنج سال‌گذشته خواهد رسید‌و طی دهه‌آینده 1.67‌تریلیون دلار افزایش خواهد یافت. ترکیب تجارت‌جهانی نیز همزمان با پیشرفت اقتصادهای نوظهور به سمت صنایع پیچیده‌‌‌‌‌‌تر تکامل خواهد یافت. داده‌های گروه شماوران بوستون نشان می‌دهد تجارت درون جنوب جهانی از کالاهای سنتی کشاورزی، مواد معدنی و انرژی فراتر می‌رود. به‌زودی بخش‌های تولیدی مانند خودرو، لوازم الکترونیکی مصرفی، مواد شیمیایی، فلزات و اقلام مد سهم بیشتری به‌دست می‌‌‌‌‌‌آورند. روند مشابهی در تجارت کالاهای نهایی جنوب جهانی با کشورهای صنعتی مشاهده می‌شود. در دسامبر 2024، به‌عنوان مثال، اتحادیه اروپا و بلوک تجاری مرکوسور آمریکای‌جنوبی اعلام کردند؛ پس از بیش از 20 سال‌مذاکره به توافق تجارت آزاد دست‌یافته‌اند. این تحولات نشان می‌دهد؛ کشورهای جنوب جهانی در حال تبدیل‌شدن به بازیگران مهم‌تری در عرصه تجارت‌جهانی هستند و این روند در سال‌های آینده تقویت خواهدشد.
تغییر موازنه قدرت در آسیا
آسه‌‌‌‌‌‌آن به‌عنوان یک بازیگر عمده هم در درون جنوب جهانی و هم در ارتباط با بقیه جهان در حال ظهور است. این منطقه یکی از بزرگترین ذی‌نفعان تغییرات تولیدی ناشی از ژئوپلیتیک، مانند تنش‌های تجاری بین ایالات‌متحده و چین بوده‌است. پیش‌بینی می‌شود تجارت ترکیبی کشورهای آسه‌‌‌‌‌‌آن طی دهه‌آینده با نرخ سالانه 3.7‌درصد رشد کند، زیرا قابلیت‌های تولیدی منطقه بهبود می‌یابد و سهم آنها در زنجیره‌های ارزش صنعتی، به‌ویژه در بخش‌هایی مانند الکترونیک، عمیق‌تر می‌شود. برای کاهش ریسک، بسیاری از شرکت‌ها استراتژی‌های «چین+X» را با هدف متنوع‌‌‌‌‌‌سازی زنجیره‌های تامین از طریق سرمایه‌گذاری در آسه‌‌‌‌‌‌آن در کنار چین اتخاذ می‌کنند. برخی از کشورهای آسه‌‌‌‌‌‌آن همچنین با میزبانی سرمایه‌گذاری خارجی از هر دو کشور، به اتصال اقتصادهای چین و ایالات‌متحده کمک می‌کنند. 
در همین حال، هند به‌عنوان دیگر داستان بزرگ تجارت جنوب جهانی در حال ظهور است زیرا در پی روابط مطلوب با اکثر اقتصادهای عمده جهان است. پیش‌بینی می‌شود تجارت کل هند تا سال‌2033 با نرخ رشد مرکب سالانه 6.4‌درصد به 1.8‌تریلیون دلار در سال‌برسد که تقریبا همسو با رشد بالای تولید ناخالص داخلی آن است. از جمله عوامل محرک این رشد می‌توان به محبوبیت روزافزون هند به‌عنوان پایگاه تولید برای شرکت‌هایی که به‌دنبال متنوع‌‌‌‌‌‌سازی زنجیره‌های تامین متمرکز در چین هستند، مشوق‌‌‌‌‌‌های سنگین دولتی برای تولید، نیروی کار کم‌‌‌‌‌‌هزینه عظیم و زیرساخت‌های به‌سرعت در حال بهبود اشاره کرد.
جهان به کدام‌سو می‌رود؟
در انتها باید گفت نقشه تجارت‌جهانی با سرعتی بی‌سابقه در حال تغییر است. تجارت بین‌المللی که زمانی بر اساس اصول جهانی‌‌‌‌‌‌سازی و تجارت آزاد شکل می‌گرفت، اکنون زیر نفوذ شدید نیروهای ژئوپلیتیک قرارگرفته‌است. آمریکای‌شمالی به‌عنوان یک بلوک منسجم تجاری قد علم‌کرده و روابط خود را با آسیا محدود می‌کند. چین نیز مسیر خود را تغییرداده و به‌سوی کشورهای درحال‌توسعه چرخیده است. در این میان، جنوب جهانی به‌عنوان یک قدرت نوظهور، معادلات تجارت‌جهانی را دگرگون می‌سازد. هند و کشورهای آسه‌‌‌‌‌‌آن با سرعتی چشمگیر در حال تبدیل‌شدن به قطب‌‌‌‌‌‌های جدید تولید و تجارت هستند. اتحادیه اروپا نیز در جست‌وجوی شرکای تجاری جدید، روابط خود را با هند، ترکیه و آفریقا تقویت می‌کند. در چنین شرایطی، موفقیت کسب‌وکارها در گرو توانایی آنها در شناخت و واکنش به این تغییرات ژئوپلیتیک است. شرکت‌ها باید زنجیره تامین خود را متنوع کنند، حضور خود را در بازارهای نوظهور تقویت کنند و برای محیط تجاری چندقطبی آینده آماده شوند.