بزرگنمايي:

بازار آریا - ایران با توسعه صنعت گاز پس از پیروزی انقلاب اسلامی به یکی از پیشروان تولید و توزیع گاز طبیعی در جهان تبدیل شده است، این صنعت نقش کلیدی در تأمین رفاه و انرژی و رشد اقتصادی کشور ایفا می‌کند.

به گزارش شانا، ایران با دارا بودن بیش از 33 تریلیون مترمکعب ذخایر گازی، حدود 17 درصد از ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد و با تولید سالانه 275 میلیارد مترمکعب، سومین تولیدکننده بزرگ گاز در جهان است. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، تمرکز اصلی بر استخراج نفت بود و گاز طبیعی به‌عنوان محصولی جانبی در نظر گرفته می‌شد، بر همین اساس بسیاری از میدان‌های گازی به‌دلیل نبود زیرساخت‌های لازم، مشعل‌سوزی می‌شدند. از این ‌رو شبکه گازرسانی داخلی بسیار محدود بود و بخش عمده‌ای از کشور از سوخت‌ مایع استفاده می‌کردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توسعه میدان گازی پارس جنوبی به‌عنوان بزرگ‌ترین میدان گازی جهان که بیش از 70 درصد گاز مصرفی کشور را تأمین می‌کند، به همراه توسعه صنعت گاز در پالایشگاه‌های گازی ایلام، فجر جم و هاشمی‌نژاد، تولید گاز کشور به‌شدت افزایش یافت. هم‌اکنون ظرفیت تولید گاز خام ایران روزانه بیش از یک میلیارد مترمکعب است که روزانه نزدیک به 600 میلیون مترمکعب آن در 13 پالایشگاه مجتمع گاز پارس جنوبی فرآورش و به خط سراسری تزریق می‌شود و بیش از 70 درصد از گاز سبد انرژی کشور در بخش‌های مختلف را تأمین می‌کند. توسعه صنعت گاز در 46 سال گذشته، جایگاه ایران را به سومین تولیدکننده گاز در جهان رسانده و این جهش چشمگیر در تولید گاز، ایران را به یکی از بازیگران اصلی بازار انرژی جهان تبدیل کرده است. برای تشریح بیشتر این موضوع مؤلفه‌های مربوط به آن جداگانه بررسی شده است که آنها را با هم مرور می‌کنیم.
20 پالایشگاه گازی
ایران دارای 20 واحد پالایشگاه گازی فعال است که وظیفه تصفیه و فرآورش گاز طبیعی را به‌عهده دارند. این پالایشگاه‌ها بیشتر در مناطق پارس جنوبی (13 پالایشگاه) و برخی نقاط دیگر کشور مستقر هستند؛ این پالایشگاه‌ها نقش مهمی در تأمین گاز مصرفی کشور و صادرات گاز دارند.
ظرفیت پالایشی 1087 میلیون مترمکعبی
گاز استخراج‌شده از منابع زیرزمینی به‌طور معمول حاوی ناخالصی‌هایی مانند آب، ترکیبات گوگردی، دی‌اکسید کربن و هیدروکربن‌های سنگین است. برای انتقال و استفاده از این گاز، پالایش و نم‌زدایی آن ضروری است. این فرآیند ترکیبات نامطلوب و ناخالصی‌ها را جدا می‌کند و گاز قابل‌ استفاده در شبکه انتقال برای مصرف نهایی فرآورش می‌شود. ظرفیت پالایش و نم‌زدایی به اندازه و توان عملیاتی پالایشگاه‌های گاز بستگی دارد. برای نمونه، پالایشگاه‌های گازی مانند پارس جنوبی، فجر جم و ایلام روزانه چند میلیون مترمکعب گاز را نم‌زدایی می‌کنند. ظرفیت پالایش و نم‌زدایی گاز طبیعی هم‌اکنون با توسعه صنعت به یک هزار و 87 میلیون مترمکعب رسیده است.
بیش از 40 هزار کیلومتر خطوط لوله
صنعت گاز کشور در 46 سال گذشته شاهد توسعه و گسترش قابل توجهی در شبکه خطوط لوله انتقال گاز فشار قوی بوده است و از بهمن 1357 تا آذر 1403 از 2 هزار و 900 کیلومتر به 40 هزار و 223 کیلومتر توسعه یافته که 255 کیلومتر آن در دولت چهاردهم انجام شده است. این خطوط به‌عنوان شریان‌های اصلی انتقال گاز طبیعی از منابع تولید به مراکز مصرف از طریق مناطق عملیاتی انتقال گاز عمل می‌کنند. مناطق عملیاتی ده‌گانه شبکه انتقال گاز ایران به‌عنوان بخش‌های عملیاتی شرکت ملی گاز ایران فعالیت می‌کنند که با استفاده از ایستگاه‌های تقویت فشار و خطوط انشعابی، وظیفه انتقال گاز از پالایشگاه‌ها به همه استان‌ها و مبادی مصرف را به‌عهده دارند.
94 ایستگاه تقویت فشار گاز
ایستگاه‌های تقویت فشار گاز یکی از بخش‌های حیاتی شبکه انتقال گاز در ایران هستند. این ایستگاه‌ها وظیفه دارند فشار گاز طبیعی را در خطوط انتقال حفظ و گاز را در مسیرهای طولانی با فشار کافی جابه‌جا کنند. از بهمن 1357 تا آذر 1403 تعداد ایستگاه‌ها از 8 به 94 رسیده که یک ایستگاه آن در دولت چهاردهم بهره‌برداری شده است.
بیش از 461 هزار کیلومتر شبکه توزیع گاز
شبکه توزیع گاز شهری و روستایی ایران از گسترده‌ترین سیستم‌های گازرسانی در جهان است که طی 46 سال گذشته از 2 هزار و 50 کیلومتر در 1357 به 461 هزار و 907 کیلومتر تا پایان آذر 1403 رسیده؛ 6 هزار و 33 کیلومتر این شبکه در پنج ماهه دولت چهاردهم به بهره‌برداری رسیده است. شبکه گازرسانی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی محدود به مناطق خاصی مانند تهران و برخی شهرهای بزرگ بود و تعداد خانوارهای تحت پوشش بسیار کم بودند. تمرکز بر توزیع گاز در صنایع نیز در بخش‌های محدودی از مناطق شهری بود. پس از انقلاب اسلامی، گازرسانی به مناطق محروم و کم‌برخوردار یکی از اهداف اصلی تعریف شد و پس از پایان جنگ تحمیلی، توسعه آن سرعت بیشتری به خود گرفت.
32 میلیون واحد تحت پوشش گازرسانی
غیر از خانوارها، صنایع یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان گاز طبیعی هستند که پس از انقلاب به‌منظور کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و آلاینده‌ها در اولویت قرار گرفتند. نیروگاه‌ها نیز به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مصرف‌کنندگان گاز طبیعی در تأمین برق کشور نقش کلیدی دارند، همچنین مراکز عمومی مانند مدارس، بیمارستان‌ها، مساجد و اداره‌های دولتی تحت پوشش شبکه گاز قرار گرفته‌اند. گسترش گازرسانی به مناطق شهری و روستایی، افزون بر تأمین انرژی پاک، نقش مهمی در توسعه عدالت اجتماعی و کاهش مصرف سوخت‌های آلاینده ایفا کرده است؛ واحدهای تحت پوشش گازرسانی از 51 هزار واحد در 1357 به 32 میلیون واحد تا آذر 1403 رسیده که 373 هزار و 526 واحد آن در 5 ماهه نخست دولت چهاردهم انجام شده است.
حدود 29 میلیون مشترک شهری و روستایی
بدون ‌شک استفاده از گاز در شهرها و روستاها بر کاهش مصرف سوخت فسیلی، کاهش هزینه خانوارها، حفاظت از محیط زیست و توسعه عدالت اجتماعی بسیار تأثیرگذار بوده و مشترکان شهری و روستایی گاز کشور در سال‌های اخیر به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. به‌طوری‌ که از 47 مشترک در 1357 به 28 میلیون و 836 هزار و 669 مشترک تا آذر 1403 رسیده که از این تعداد 368 هزار و 749 مشترک در پنج ماهه نخست دولت چهاردهم انجام شده است.
گازرسانی 1264 شهر
گازرسانی به شهرها یکی از مهم‌ترین پروژه‌های توسعه‌ای در کشور بوده است که از دهه 60 با جدیت آغاز شد. با گسترش شبکه انتقال گاز و اجرای پروژه‌های گازرسانی، تعداد شهرهای گازرسانی شده که در بهمن 1357، 9 شهر بود تا آذر 1403 به یک هزار و 264 شهر افزایش یافته که از این تعداد گازرسانی به دو شهر در پنج ماهه دولت چهاردهم انجام شده است. شهرهای بزرگ مانند تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، تبریز و اهواز از نخستین مناطقی بودند که به گاز طبیعی دسترسی یافتند و با توسعه شبکه گاز شهرهای کوچک‌تر نیز به تدریج گازرسانی شدند. در دهه‌های اخیر گازرسانی به شهرهای محروم و مناطق کمتر توسعه‌یافته در استان‌های سیستان و بلوچستان، کردستان و کرمانشاه سرعت گرفته است، به‌طوری‌که هم‌اکنون 99 درصد شهرهای کشور از گاز طبیعی بهره‌مند هستند.
گازرسانی بیش از 40 هزار روستا
گازرسانی به روستاها از مهم‌ترین برنامه‌های توسعه‌ای ایران بوده و در دهه‌های اخیر به یکی از اولویت‌های دولت‌ها تبدیل شده است. این برنامه با هدف تأمین انرژی پاک، کاهش مصرف سوخت‌های مایع و افزایش رفاه عمومی در مناطق روستایی اجرا شده است. تنها 2 روستا پیش از انقلاب تا بهمن 1357 گازرسانی شده بودند که این رقم پس از انقلاب تا آذر 1403 به 40 هزار و 756 روستا افزایش یافت. 381 روستا در پنج ماهه نخست دولت چهاردهم از نعمت گاز بهره‌مند شدند و هم‌اکنون 88 درصد از روستاها به شبکه گاز طبیعی متصل شده‌اند.
افزایش روزانه 33 میلیون مترمکعبی تولید گازخام
تعمیرات معوق پالایشگاه‌ها و سکوهای گازی به‌منظور تولید حداکثری و پایدار باید در 5 ماه نخست 1403 انجام می‌شد، از این ‌رو پس از استقرار دولت چهاردهم، با انجام برنامه‌ریزی مجدد و شناسایی گلوگاه‌های تولید، اقدام‌هایی ازجمله کوتاه کردن زمان تعمیرات و افزایش تولید برخی از چاه‌ها با انجام اقدام‌های اصلاحی در دستور کار قرار گرفت و متوسط تولید گاز خام در پنج ماه شهریور تا دی‌ به مقدار 33 میلیون مترمکعب در روز نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش یافته است، همچنین میانگین تحویل گاز طبیعی به شبکه سراسری در ماه‌های آذر و دی‌ به‌ترتیب برابر با 850 و 863 میلیون مترمکعب در روز بوده که 23 و 34 میلیون مترمکعب در روز در مقایسه با مدت مشابه پارسال افزایش داشته است.
مصرف بیش از 92 میلیارد مترمکعب گاز در بخش خانگی
تأمین گاز بخش خانگی در کشور در اولویت قرار دارد، به‌ویژه در فصول سرد سال که مصرف در بخش خانگی، تجاری و صنایع غیرعمده به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد و سهم قابل توجهی از کل مصرف گاز کشور را به خود اختصاص می‌دهد. براساس آمار از ابتدای 1403 تا دی 92 میلیارد و 200 میلیون مترمکعب به بخش خانگی، تجاری و صنایع غیرعمده اختصاص یافته که 64.2 میلیارد مترمکعب آن در پنج ماهه دولت چهاردهم بوده است.
اختصاص بیش از 68 میلیارد مترمکعب گاز به نیروگاه‌ها در 1403
نیروگاه‌ها به‌عنوان تولیدکنندگان اصلی برق کشور، برای تأمین خوراک به گاز طبیعی به‌عنوان سوخت اصلی وابسته هستند. این موضوع به دلیل دسترسی گسترده به گاز طبیعی و هزینه پایین‌تر آن نسبت به سایر سوخت‌ها مانند گازوئیل و نفت‌کوره مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از گاز طبیعی به جای سوخت‌های مایع سبب کاهش انتشار آلاینده‌ها و سازگاری بیشتر با محیط زیست شده است. آمار بهمن 1357 نشان از این دارد که مصرف گاز طبیعی در نیروگاه‌ها سالانه یک میلیارد و 500 میلیون مترمکعب بوده است که این رقم در سال 1403 تا دی به 68 میلیارد و 400 میلیون مترمکعب افزایش داشته که 38.2 میلیارد مترمکعب آن در دولت چهاردهم به‌ویژه در روزهای سرد سال اختصاص یافته است.
مصرف حدود 46 میلیارد گاز در صنایع عمده در 1403
مصرف گاز طبیعی در صنایع عمده نیز یکی از مهم‌ترین بخش‌های مصرف گاز در کشور است. صنایع عمده شامل واحدهای صنعتی بزرگ مانند پتروشیمی‌ها، پالایشگاه‌ها، صنایع فولاد، سیمان و سایر صنایع انرژی‌بر هستند که نقش مهمی در اقتصاد کشور دارند و از آن محصولات ارزشمندی تولید می‌شود. مصرف گاز در صنایع عمده از ابتدای امسال تا دی به 45 میلیارد و 800 میلیون متر مکعب بوده است.
صادرات 16.6 میلیارد مترمکعب گاز در 1402
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب به منظور ارتقای جایگاه ایران در بازارهای بین‌المللی انرژی از تمام امکانات و ظرفیت‌های دیپلماسی موجود کشور برای ایجاد و توسعه زیرساخت‌های لازم برای تبادل انواع حامل‌های انرژی استفاده شده است. صادرات گاز طبیعی به ترکیه از 2001 آغاز و صادرات به کشور عراق نیز در قالب قرارداد بغداد (نفت شهر) از تیر 1396 و قرارداد بصره (شلمچه) از تیر 1397 عملیاتی شد؛ ایران در سال 1402 موفق به صادرات 16 میلیارد و 600 میلیون مترمکعب گاز و در پنج ماهه نخست دولت چهاردهم موفق به صادرات 7 میلیارد و 100 میلیون مترمکعب گاز شده است.
صدور 800 میلیون مترمکعب گواهی‌ صرفه‌جویی در آذر
وزارت نفت در راستای الزامات قانون برنامه هفتم پیشرفت در حوزه بهینه‌سازی و مدیریت مصرف، نسبت به صدور گواهی‌های صرفه‌جویی در بورس انرژی اقدام کرده که در آذر 1403، 800 میلیون مترمکعب گواهی صرفه‌جویی برای بازپرداخت سرمایه‌گذاری طرح‌های بهینه‌سازی از جمله طرح‌های نیروگاه‌های تجدیدپذیر، مترو و ریلی و سی‌ان‌جی سوز کردن خودروها صادر شده است، همچنین 6 هزار میلیارد تومان نیز امسال به حساب بهینه‌سازی واریز شده است.
توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی گاز طبیعی
اجرای طرح‌های ذخیره‌سازی گاز به‌منظور ایجاد توازن در شبکه تولید و مصرف گاز طبیعی کشور و نیز افزایش پایداری و امنیت عرضه گاز به‌ویژه در دوره‌های اوج مصرف در برنامه وزارت نفت قرار گرفته است. در این زمینه هم‌اکنون 6 طرح ذخیره‌سازی گاز طبیعی شامل سه طرح در مرحله توسعه و سه طرح در فاز اکتشاف در دست اجرا قرار دارد، همچنین شرکت ملی نفت ایران میدان‌های جدیدی را در سه دسته به‌عنوان طرح‌های آتی ذخیره‌سازی گاز طبیعی معرفی کرده ‌است. در زمینه توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی، آیین‌نامه اجرایی این موضوع تدوین شده و میدان‌های منتخب نیز در حال بررسی و پیگیری است. طبق یک برنامه زمانی مشخص، هدف برنامه هفتم توسعه که تولید 120 میلیون مترمکعب گاز در دوره دو ماهه اوج مصرف از محل ذخیره‌سازی کسب می‌شود که این موضوع تقریباً نیازمند حدود 2.5 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است.