بازار آریا - دنیای اقتصاد : اوایل سال1400 بود که قانون جدید چک اجرایی شد. براساس این قانون بانک‌ها مکلف شدند برای صدور دسته‌چک به سامانه صدور یکپارچه چک (صیاد) مراجعه کنند. از این تاریخ به بعد چک‌هایی با رنگ بنفش با عنوان چک صیادی جایگزین چک‌های قدیمی شده‌اند.
هدف از قانون جدید چک، این بود که افراد بدحساب و کلاه‌بردار امکان تبانی با بانک‌ها و اخذ دسته‌چک را نداشته باشند. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد، به‌رغم کاهش نسبی چک‌های برگشتی از زمان اجرایی شدن قانون جدید چک، این متغیر بار دیگر، روندی افزایشی پیدا کرد؛ زیرا میزان چک‌های برگشتی بیش از اینکه تابع قوانین حقوقی باشد، به شرایط اقتصاد کلان و وضعیت کسب‌وکارها بستگی دارد.
قانون جدید چک چه می‌گوید؟
پیش از قانون چک اجرایی سال1400، بررسی اعتبار چک‌ها در سامانه‌های الکترونیک ممکن نبود. در این شرایط برخی افراد به‌دلیل ضعف فیزیکی کاغذهای چک، اقدام به چاپ چک جعلی می‌کردند. افراد حتی می‌توانستند با تغییر اعداد و ارقام چک، تاریخ و رقم آن را تغییر می‌دادند. بر اساس قانون جدید صدور چک تمام افرادی که دسته چک دارند، ملزم به ثبت اطلاعات کامل چک صادرشده خود در سامانه صیاد خواهند بود. سامانه صیاد با متمرکزسازی درخواست‌های دسته‌چک‌های مشتریان، امکان اعتبارسنجی صاحبان حساب و امضا را فراهم کرده است تا از اختصاص دسته‌چک به افراد فاقد صلاحیت و بدسابقه جلوگیری کند.
در این سامانه استعلام و پیگیری با اختصاص شناسه منحصر‌به‌فرد به هر برگ چک، صورت می‌گیرد. به این ترتیب ثبت چک در سامانه صیاد یک الزام برای تمام افرادی است که دسته چک دارند. در این سیستم باید مبلغ، تاریخ دقیق و اطلاعات هویتی ذی‌نفع در سامانه چک نیز ثبت شود و در صورتی که فرد این اطلاعات را در سامانه صیادی ثبت نکرده باشد، فرد ذی‌نفع قادر به دریافت چک نخواهد بود. حتی اگر لاشه چک را در دست داشته باشد، باید ثبت سامانه هم برای او انجام شده باشد. گفته می‌شود هدف از اصلاح قانون چک و ابلاغ قانون جدید کاهش تعداد و نسبت چک‌های برگشتی و بهبود شفافیت چک‌های ثبتی بوده است.

روند چک‌های برگشتی
چک به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم نظام پرداخت، همواره نقش قابل ‌توجهی در تسویه مبادلات خرد و کلان جامعه داشته است. لیکن طی دو دهه اخیر، به‌دلیل توسعه مستمر سامانه‌ها و تجهیزات پرداخت الکترونیکی، تعداد تراکنش‌های پردازش‌شده از طریق این ابزارها و سامانه‌ها به‌طور قابل‌ توجهی افزایش یافته است. بنابراین ابزارهای پرداخت الکترونیکی به ‌مرور زمان جایگزین ابزارهای پرداخت سنتی نظیر اسکناس، مسکوک و انواع چک شده‌اند. با ‌وجود این، به‌دلیل اهمیت کارکرد و امتیاز چک، به‌ویژه جایگاه اعتباری آن در مبادلات کشور، این ابزار پرداخت همچنان یکی از مهم‌ترین ابزارهای نظام پرداخت کشور محسوب می‌شود.
بررسی آمارهای این ابزار پرداخت نشان می‌دهد از زمان رایج شدن چک‌های بنفش، نسبت میانگین تعداد و نسبت میانگین مبلغ چک‌های برگشتی با تغییر و تحولاتی روبه‌رو شده است. میانگین سالانه نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌ها در سال1399 برابر با 10درصد بود. با این حال، این متغیر در سال1400، با کاهشی یک‌واحد درصدی روبه‌رو شد و به 9درصد رسید. به گفته کارشناسان، این موضوع احتمالا ناشی از قانون جدید چک بوده است. این وضعیت، در سال1401 نیز ادامه یافت و میانگین سالانه نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌ها با کاهش 0.9واحد درصدی به 8.1درصد رسید.
بررسی‌ها نشان می‌دهد علت این وضعیت افزایش رشد اقتصادی ناشی از فروش نفت بوده است. به‌رغم وضعیت کاهشی میانگین نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌ها در سال1400 و 1401، این نسبت در سال1402 و 1403 روندی افزایشی طی کرد. در سال1402، میانگین نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌ها به 8.3درصد رسیده که حاکی از افزایش 0.2واحد درصدی این متغیر در مقایسه با سال قبل است. این نسبت تا آذر1403 به 9.6درصد رسیده و حاکی از افزایش 1.3واحد درصدی این متغیر بوده است. به گفته کارشناسان، تضعیف رشد اقتصادی در طول یک‌سال اخیر، مهم‌ترین دلیل افزایش نسبی تعداد چک‌های برگشتی بوده است. روند مربوط به میانگین سالانه نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌های برگشتی در میانگین سالانه نسبت مبلغ چک‌های برگشتی به مبلغ کل چک‌های برگشتی نیز طی شده؛ با این تفاوت که شدت نوسانات این نسبت بالاتر از نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌ها بوده است.
جزئیات آماری آخرین آمار چک
در آذرماه1403، در کل کشور بیش از 7.5میلیون فقره چک به ارزش حدودی 628.4هزار میلیارد تومان وصول شده است که نسبت به ماه قبل از نظر تعداد و مبلغ به‌ترتیب 12.5درصد و 6.2درصد کاهش نشان می‌دهد. در این ماه، از کل تعداد و مبلغ چک‌های مبادله‌شده، به‌ترتیب 90.6درصد و 86درصد وصول شده است. درصد تعداد و مبلغ چک‌های وصول‌شده در آبان‌ماه1403 به‌ترتیب 90.9درصد و 86درصد و در آذرماه1402 به‌ترتیب 92درصد و 87.5درصد بوده است.
همچنین در آذرماه 1403، در کل کشور بیش از 780هزار فقره چک به ارزشی بالغ بر 101.9هزار میلیارد تومان برگشت داده شده که نسبت به ماه قبل از نظر تعداد و مبلغ به‌ترتیب 9درصد و 6.3درصد کاهش نشان می‌دهد. در این ماه، از کل تعداد و مبلغ چک‌های مبادله‌شده، به‌ترتیب 9.4درصد و 14درصد برگشت داده شده است.
در آذرماه امسال در میان استان‌های کشور، بیشترین نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌های مبادله‌ای در استان، به‌ترتیب مربوط به کهگیلویه و بویراحمد، خراسان شمالی، کردستان و لرستان بوده و پایین‌ترین نسبت تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌های مبادله‌شده در استان، به‌ترتیب مربوط به، گیلان، قم و کرمان بوده است.