بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد : تنوع سبد تجارت خارجی و دسترسی صنایع ایران به بازارهای منطقه‌ای از مهم‌ترین مزایای تجارت با همسایگان است؛ مسیری که در سال1403 قوت گرفت. گواه این موضوع گزارش اخیر سازمان توسعه تجارت است. رشد دورقمی تجارت خارجی ایران با 15همسایه گویای گسترش آرام تجارت با کشورهای منطقه است. مسیری که اگر تداوم یابد و با توافق‌نامه‌های تجارت آزاد و ترجیحی غنی شود، امکان ادغام اقتصاد ایران در اقتصادهای منطقه را فراهم می‌کند و توسعه اقتصادی را ممکن می‌سازد.
واردات خوراک دام و طیور در بندر امام خمینی(ره)/ عکس: مصطفی غلام‌نژاد - ایسنا
امیر قاسمی: معاون وزیر اقتصاد و رئیس‌کل گمرک ایران در روزهای گذشته اعلام کرد؛ در سال‌1403 تجارت غیرنفتی ایران با 15کشور همسایه از نظر ارزش رشد 21‌درصدی داشته‌است. البته در سال‌های گذشته نیز ادعاهایی مشابه، بارها از قول مقامات مسوول مطرح‌شده بود، با این‌حال توجه به این نکته اهمیت دارد که در گذشته آنچه باعث رشد یا افت «تجارت با همسایگان» می‌شد؛ در واقع افزایش یا کاهش تجارت با سه کشور عراق، ترکیه و امارات بود. آمار‌های سال‌جاری دو تفاوت عمده با داده‌های سال‌های قبل را نشان می‌دهد. تفاوت اول آن است که در سال‌گذشته میانگین نرخ رشد صادرات به کشورهای همسایه، از میانگین رشد صادرات به سایر کشورها پیشی‌گرفته ‌است.
مساله دوم آن است که براساس آمار‌های تفکیکی 11ماهه سال‌1403، (آخرین آمار‌های تفکیکی موجود) ارزش صادرات ایران به تمامی کشورهای همسایه رشد داشته‌است؛ آماری که از بازسازی واقعی روابط تجاری با همسایگان حکایت دارد.
رشد صادرات ایران به کشورهای همسایه، خصوصا کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نشان می‌دهد؛ حتی تنش‌زدایی در سطح محدود، می‌تواند اثرات قابل‌توجهی بر فعال‌سازی کانال‌های تجاری ایران داشته‌باشد. این؛ در واقع پیش‌پرده آن چیزی است که در صورت توافق ایران با غرب و کاهش تنش‌ها از سطح امنیتی به سطح سیاسی، می‌تواند در مقیاس بزرگ‌تر رخ دهد.
آمار کلی تجارت با همسایگان
تجارت غیر‌‌‌‌نفتی ایران با 15 کشور همسایه در سال‌1403 با رشد 21‌درصدی به رقم 74‌میلیارد و 317‌میلیون دلار رسید. همچنین درمیان کشورهای همسایه، ارزش تجارت با عربستان‌سعودی بیشترین رشد را نشان می‌دهد. بر اساس آمار اعلامی رئیس‌کل گمرک ایران، میزان وزنی تجارت غیر‌‌‌‌نفتی ایران با 15 کشور همسایه در سال‌1403 به میزان 112‌میلیون و 813‌هزار‌ تن بوده است که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل 16‌درصد افزایش را نشان می‌دهد. بیشترین میزان تجارت غیرنفتی ایران با کشورهای همسایه در سال‌1403 به ترتیب با امارات‌متحده‌عربی به میزان 29‌میلیارد و 183‌میلیون دلار، ترکیه 19‌میلیارد و 363‌میلیون دلار، عراق 12‌میلیارد و 508‌میلیون دلار، پاکستان 3‌میلیارد و 129‌میلیون دلار و افغانستان 2‌میلیارد و 479‌میلیون دلار بوده‌است. در سال‌1403، بیشترین میزان رشد تجارت غیر‌‌‌‌نفتی ایران به لحاظ ارزشی در بین 15 کشور همسایه مربوط به عربستان‌سعودی با 6483‌درصد، ترکیه با 63‌درصد، قطر 46‌درصد و افغانستان با 28‌درصد بوده‌است.
از مجموع تجارت غیرنفتی ایران با 15 کشور همسایه، 89‌میلیون و 384‌هزار‌تن به ارزش 36‌میلیارد و 12‌میلیون دلار به صادرات و 23‌میلیون و 429‌هزار‌تن به ارزش 38‌میلیارد و 305‌میلیون دلار به واردات از این 15 کشور اختصاص یافت.
صادرات غیر‌‌‌‌نفتی ایران در 1403 به 15‌کشور همسایه به لحاظ وزن 22‌درصد و از نظر ارزش 26‌درصد افزایش داشته و این در حالی است که واردات از این 15 کشور در این مدت از حیث وزن بدون تغییر و از لحاظ ارزش 17‌درصد افزایش را نشان می‌دهد.
تحلیل آمار‌های صادرات غیرنفتی
در سال‌1403، صادرات ایران به همه کشورهای همسایه رشد داشته و میانگین وزنی رشد ارزش صادرات به این کشورها، از رشد ارزش صادرات به سایر کشورها بیشتر است. دو مساله را می‌توان در ایجاد این تغییر تاثیرگذار دانست؛ «امضای معاهده تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا» و «تنش‌زدایی با کشورهای همسایه.»
در سال‌گذشته توافق تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به امضا رسید ‌و در مجالس کشورهای عضو مورد تصویب قرارگرفت. پیش از امضای این تفاهم‌نامه، برخی از تحلیلگران، بر خطر ایجاد کسری تجاری با اوراسیا و تبدیل‌شدن ایران به بازار وارداتی این کشورها تاکید می‌کردند، بااین‌حال آمار تجارت سال‌گذشته کاملا با آنچه پیش‌بینی می‌شد، متفاوت است.
بر اساس آخرین آمار تفکیکی از تجارت ایران در سال‌1403(آمارهای 11‌ماهه)، مازاد تجاری ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، معادل 447‌میلیون دلار محاسبه شده‌است. همچنین ارزش صادرات ایران با سه کشور همسایه که عضو این اتحادیه هستند افزایش قابل‌توجهی داشته‌است. بر اساس آمار‌های 11 ماهه سال‌1403، ارزش صادرات ایران به روسیه، 17‌درصد به ارمنستان 19‌درصد و به قزاقستان 35‌درصد رشد داشته‌است. این مساله به روشنی نشان می‌دهد؛ نباید از باز‌شدن مرزهای کشور به روی بازارهای خارجی نگران باشیم، ایران دارای مزیت‌های متعددی در بخش‌های مختلف است و معاهده‌های تجارت آزاد و دسترسی به بازار سایر کشورها زمینه را برای شکوفایی اقتصاد ایران فراهم می‌کند.
مساله دیگری که باعث رشد صادرات ایران به کشورهای همسایه شد، مربوط به تنش‌زدایی سیاسی با کشورهای همسایه است. بر اساس آخرین آمار‌ها، صادرات ایران به عربستان به رقم 25‌میلیون دلار و صادرات به بحرین به رقم 16‌میلیون دلار رسیده‌است. گرچه میزان ارزش صادرات به این دو کشور، همچنان نسبت به ظرفیت‌های موجود فاصله قابل‌توجهی دارد، اما نکته حائزاهمیت این است که مدیریت تنش‌های سیاسی می‌تواند در مدت زمان کوتاهی(کمتر از دو سال) باعث بازسازی روابط اقتصادی شود.
نگاه به آینده
اگرچه آمار تجارت در سال‌گذشته تا حدی امیدبخش به‌نظر می‌رسد، اما همچنان مشکلات ساختاری در تجارت ایران حل نشده‌است. از جمله مهم‌ترین این مشکلات، ناترازی در تجارت با کشورهای همسایه است. رابطه تجاری ایران با بیشتر کشورهای همسایه، عمدتا یکسویه است و ضعف در ایجاد منافع مشترک بین دو کشور در آمار‌ها مشهود است. به‌عنوان نمونه، میزان صادرات ایران به عراق 21‌برابر واردات از این کشور است و ایران 38‌برابر واردات از افغانستان به این کشور کالا صادر می‌کند. همچنین نسبت صادرات به واردات در تجارت با جمهوری‌آذربایجان 22، ترکمنستان 29 و کویت 14 است.
در مقابل، بین همسایگان، کشورهایی وجود دارند که ایران کسری قابل‌توجهی در تجارت با آنها را ثبت کرده‌است. صادرات ایران به ترکیه تقریبا نصف واردات از این کشور است و این نسبت در تجارت با امارات‌متحده‌عربی کمتر از 35‌درصد محاسبه شده‌است. در این بین، قطر، روسیه و عمان تنها همسایه‌هایی هستند که تجارت ایران با آنها متعادل‌تر است.
با این حال، مجموعا راهکارهایی وجود دارد که می‌توان با استفاده از آنها تجارت ایران را متعادل‌تر کرد. به‌طور کلی کشورهای همسایه ایران را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد. گروه اول کشورهایی هستند که از نظر ترکیب کالاهای صادراتی شباهت زیادی به ایران دارند. از جمله این کشورها می‌توان به عراق، کویت، عربستان و امارات اشاره کرد. به این لیست باید افغانستان را نیز اضافه کرد، زیرا این کشور کالاهای صادراتی محدودی دارد. توسعه‌تجارت به این گروه پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. گروه دوم کشورهایی همچون پاکستان، قزاقستان، عمان و ارمنستان هستند که زمینه‌های طبیعی همکاری اقتصادی بین ایران و این کشورها وجود دارد. برای توسعه روابط اقتصادی با گروه اول یک راهکار مشخص وجود دارد؛ سرمایه‌گذاری مشترک برای تولید کالا و خدمات. تنها در این‌صورت است که امکان همکاری بلندمدت با کشورهایی همچون عراق وجود دارد. 
در حال‌حاضر عراق در حال تلاش برای جذب سرمایه خارجی است و کشورهای منطقه مانند عربستان‌سعودی و امارات در حال سرمایه‌گذاری در این کشور هستند. سرمایه‌گذاران ایرانی نیز می‌توانند در حوزه‌های مختلف همچون مواد غذایی و انرژی، همکاری‌های خود با عراق را توسعه دهند. در مورد کشوری همچون افغانستان نیز شرایط مشابهی حاکم است. در این کشور فرصت‌های قابل‌توجهی در حوزه‌های مختلف به‌خصوص معدن وجود دارد. با توجه به تشابه فرهنگی ایران و افغانستان و تجربه فعالان ایرانی در حوزه معدن، این بخش می‌تواند زمین مناسبی برای توسعه همکاری‌ها بین دو کشور باشد.
در مقابل کشورهایی مانند قطر، عربستان‌سعودی، کویت و بحرین نیز می‌توانند از مزیت‌های طبیعی و نیروی انسانی ایران برای همکاری در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی استفاده کنند. در سال‌های گذشته نمونه‌های موفقی از سرمایه‌گذاری عربستان در صنعت غذای ایران مشاهده شد؛ با این حال، در اثر نااطمینانی‌های موجود در اقتصاد ایران، عمده این سرمایه‌گذاران در سال‌های اخیر سرمایه خود را از ایران خارج کرده‌اند. در صورت رفع تحریم‌ها و برطرف‌شدن مشکلات ناشی از آن، در این بخش زمینه مناسبی برای همکاری میان ایران و کشورهای حوزه خلیج‌فارس وجود خواهدداشت. 
حوزه جذاب دیگر برای همکاری با همسایه‌های جنوبی، بخش فناوری اطلاعات است. کشورهایی همچون عمان، امارات، قطر و عربستان در پی توسعه این بخش هستند. با توجه به ظرفیت نیروی انسانی ایران در حوزه فناوری اطلاعات، همکاری مشترک در این بخش نیز می‌تواند موجبات تقویت روابط اقتصادی ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را فراهم آورد.
مدیریت بازار کشاورزی
بخش کشاورزی زمین دیگری است که ایران می‌تواند در آن یک بازی مبتنی‌بر همکاری را با همسایگان خود شکل دهد. در برهه‌هایی از سال، بازار داخلی دچار کمبود در یک محصول کشاورزی خاص می‌شود. برای جلوگیری از افزایش قیمت‌ها در بازار، دولت معمولا سیاست ممنوعیت صادرات محصولات کشاورزی را در دستور کار قرار می‌دهد. این مساله باعث ایجاد بی‌اعتمادی در بین مشتریان خارجی می‌شود و در نتیجه این فرآیند، برخی از بازرگانان ایرانی بازارهای صادراتی خود را از دست می‌دهند. در همین‌راستا، تغییر راهبرد در حوزه کشاورزی ضروری به‌نظر می‌رسد. 
یکی از روش‌های کارآمد برای کنترل بازار، تامین کسری موجود در بازار، از طریق واردات از سایر کشورها است. این روش برخلاف ممنوعیت صادراتی آسیبی به صادرکنندگان وارد نمی‌کند. با توجه به اینکه در بین کشورهای همسایه ایران، روسیه، قزاقستان و پاکستان، در حوزه کشاورزی، از بازیگران مهم در جهان محسوب می‌شوند، افزایش واردات مواد غذایی باید در دستور کار قرار گیرد. با پیگیری این سیاست، تراز تجاری ایران با این کشورها متعادل‌شده، منابع آبی کشور حفظ شده و انگیزه برای تولید و صادرات محصولات کشاورزی افزایش می‌یابد.
در نهایت با توجه به آمار‌های مذکور می‌توان گفت؛ گرچه وضعیت صادرات در سال‌گذشته بهبود نسبی داشته‌است، اما ایران می‌تواند از امتیاز همسایگی با 15 کشور بهره‌برداری بیشتری داشته‌باشد. برای این منظور ایجاد منافع مشترک با همسایگان یک ضرورت قطعی محسوب می‌شود. البته این منافع مشترک صرفا به زمین اقتصاد محدود نیست و باید به حوزه‌های سیاسی، فرهنگی و امنیتی گسترش پیدا کند. لازم است شرایطی ایجاد شود که همه طرف‌ها از آن سود ببرند، در غیر‌این‌صورت ممکن است ایران عرصه رقابت در برخی از بازارهای مهم همسایه را به رقبا واگذار کند.