بزرگنمايي:

بازار آریا - پرهام پهلوان* خود را به ندیدن زدن، دیگر حتی در کوتاه‌‌‌مدت جواب نمی‌‌‌دهد. نمی‌شود که ندید، نمی‌شود که نشنید. کشور ما با مجموعه‌‌‌ای از کمبود‌‌‌ها مواجه است که قلب هر کس را که دل در گرو ایران دارد به لرزه انداخته است. تعطیلی‌‌‌های متناوب، خاموشی‌‌‌های گسترده، چهار جهش ارزی در هفت‌سال، بی‌‌‌ثباتی اقتصادی، کمبود سرمایه‌گذاری مولد، بیکاری، ناترازی سوخت و بسیاری از موارد دیگر که در چرخه درهم‌‌‌تنیده مشکلات ایران قرار دارند، ناشی از سیاست‌‌‌های نادرست در داخل و تحریم‌‌‌های بین‌المللی خارجی هستند.
تحریم‌‌‌ها و ممنوعیت‌‌‌های اقتصادی، ابزارهای سیاسی هستند که معمولا برای تاثیرگذاری بر تجارت و فعالیت‌‌‌های اقتصادی کشور هدف طراحی می‌‌‌شوند تا تغییراتی را در سیاست‌‌‌های آن دولت، در راستای خواسته‌‌‌های کشورهای تحریم‌‌‌کننده ایجاد کنند. تحریم‌‌‌ها ابزاری بین‌المللی برای اعمال فشار بر کشورهایی هستند که همسو با نظم بین‌الملل موجود نیستند یا برای تاثیرگذاری بر سیاستگذاران جهت وادار کردن آنها به اتخاذ تصمیمات خاص به کار می‌‌‌روند. از سوی دیگر، تحریم‌‌‌ها برای محدود کردن گزینه‌‌‌های کشورهای هدف در تصمیم‌گیری‌‌‌های آینده نیز استفاده می‌‌‌شوند.
ایران طی 40سال گذشته با سطوح مختلفی از تحریم‌‌‌های اقتصادی و مالی مواجه بوده است. این تحریم‌‌‌ها از تحریم نفتی آمریکا و مسدود کردن 12میلیارد دلار از دارایی‌‌‌های ایران در نوامبر 1979 برای آزادی گروگان‌‌‌های آمریکایی آغاز شد. اگرچه این تحریم‌‌‌ها در ژانویه 1981 مورد مذاکره قرار گرفتند، اما سیاست‌‌‌های آمریکا برای محدود کردن نفوذ ایران در خاورمیانه شدت یافت؛ به‌‌‌ویژه در رابطه با برنامه هسته‌‌‌ای ایران. در نتیجه، اقتصاد ایران تحت محدودیت‌های طولانی‌‌‌مدت و شدید بین‌المللی قرار گرفته است. این تحریم‌‌‌ها دارای اثرات مستقیم مانند کاهش درآمدهای صادرات نفت و زیان‌‌‌های تجاری و همچنین اثرات غیرمستقیم مانند رانت‌‌‌جویی، اختلال در تخصیص منابع و هزینه‌‌‌های ناشی از دور زدن تحریم‌‌‌ها هستند. اثرات غیرمستقیم تحریم‌‌‌ها هرچه طولانی‌‌‌تر شوند، شدیدتر می‌‌‌شوند؛ به‌‌‌ویژه زمانی که چشم‌‌‌انداز لغو آنها نامحتمل به نظر برسد.
پس از انقلاب اسلامی، ایران با تحریم‌‌‌های متعددی روبه‌‌‌رو شد که عمدتا توسط ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا اعمال شده‌‌‌اند. طبق گزارش‌‌‌های بانک‌جهانی، ایران دومین اقتصاد بزرگ در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) است. اقتصاد ایران به‌شدت به بخش نفت وابسته است. پیش از تحریم‌‌‌های هسته‌‌‌ای (2012)، درآمدهای نفتی بیش از 20‌درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می‌‌‌دادند. ایران دارای دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی و چهارمین ذخایر بزرگ نفت در جهان است.
تحریم‌‌‌های اقتصادی اعمال‌‌‌شده توسط اروپا و ایالات‌متحده بر تجارت انرژی برخی کشورهایی که به‌‌‌شدت وابسته به انرژی هستند، نه‌تنها الگوی جهانی انرژی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، بلکه تاثیرات جدی بر ارتقای انرژی و نوآوری در فناوری انرژی کشورهای هدف دارند. تحریم‌‌‌های بین‌المللی و عدم قطعیت‌ها تاثیر قابل‌‌‌توجهی بر اقتصاد ایران گذاشته‌‌‌ و باعث شده‌‌‌اند که شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی در تعامل با ایران محتاط باشند. هم سازمان ملل و هم برخی تحریم‌‌‌های آمریکا بر محدود کردن توسعه بخش‌‌‌های نفت و گاز ایران، محدود کردن منابع غنی‌‌‌سازی اورانیوم و جلوگیری از تامین مالی پروژه‌های ایران تمرکز دارند. تحقیقات درباره اثرات این تحریم‌‌‌ها بر بخش انرژی ایران، تاثیر تاریخی آنها را بررسی کرده و ویژگی‌‌‌های کلیدی مرتبط با آنها را شناسایی می‌کند.
طبق نظر خملوا و همکاران، 2017، تحریم‌‌‌ها قادرند شاخص‌‌‌های کلیدی اقتصادی یک کشور را مختل کنند. در کشورهایی که به بخش انرژی یا نفت و گاز وابسته هستند، تحریم‌‌‌ها می‌‌‌توانند در کوتاه‌‌‌مدت تاثیرگذار باشند و با جلوگیری از نوآوری و دسترسی به دانش فنی، توسعه پیشرفته را به تاخیر بیندازند. این مساله به نوبه خود باعث اختلال در بخش انرژی و در نهایت کاهش تولید ناخالص داخلی کشورهایی مانند ایران می‌شود که اقتصادشان بر درآمدهای منابع طبیعی متکی است. مهم‌ترین تاثیر تحریم‌‌‌ها بر روابط تجاری و بانکی است. تحریم‌‌‌ها جریان ورود و خروج پول را پیچیده می‌کنند که این امر به تجارت آسیب می‌‌‌زند. هنگامی که کشوری از همکاری با جهان منع می‌شود، نوآوری محدود شده و صنایع تولیدی کشور، هم در سطح ملی و هم در سطح شرکت‌ها، مزیت رقابتی خود را از دست می‌دهند.
تحریم‌‌‌های انرژی اتحادیه اروپا علیه ایران در ژوئیه 2012 اجرایی شد. در نتیجه، تا دسامبر 2012، ارزش روزانه تولید نفت ایران نسبت به دسامبر 2011، 11‌درصد کاهش یافت. به طور میانگین، عرضه نفت ایران در سال 2012 روزانه 686‌هزار بشکه کاهش یافت که به زیان روزانه تخمینی 72میلیون دلار در ارزش تولید نفت منجر شد. ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا در سال 2012 تحریم‌‌‌های انرژی و مالی را در پاسخ به برنامه غنی‌‌‌سازی اورانیوم ایران اعمال کردند که تاثیرات قابل‌‌‌توجهی بر شاخص‌‌‌های کلیدی اقتصادی داشت.
طبق گزارش صادرات بین‌المللی EIA 2018، تولید روزانه نفت ایران در سال 2012 تقریبا 17‌درصد و در سال 2013 حدود 9‌درصد کاهش یافت و به پایین‌‌‌ترین سطح خود از پایان جنگ ایران و عراق در سال 1988 رسید. صادرات کل محصولات نفتی در سال 2012، 32‌درصد و در سال 2013، 25‌درصد کاهش یافت. ارزش صادرات نفت ایران از 114میلیارد دلار در سال 2011 به 101میلیارد دلار در سال 2012 و سپس به 61میلیارد دلار در سال 2013 کاهش یافت، این در حالی است که قیمت نفت خام طی سال‌های 2011 تا 2013 تقریبا ثابت مانده است. با توجه به وابستگی شدید ایران به بخش نفت، تحریم‌‌‌های 2012-2013 رشد اقتصادی آن را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار دادند، به طوری که رشد سرانه تولید ناخالص داخلی در سال 2012 (منفی 8.6درصد) و در سال 2013 (منفی 1.4درصد) منفی شد و سرانه تولید ناخالص داخلی واقعی به سطح سال 2006 کاهش یافت.
انرژی یک عامل ورودی مهم برای رشد اقتصادی است. توسعه پایدار هدفی اساسی برای کشورهای جهان محسوب می‌شود. وضعیت محیط‌زیست یکی از عوامل مهم در اندازه‌‌‌گیری توسعه یک کشور است و بهبود بهره‌‌‌وری انرژی نقش اساسی در توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط‌زیست دارد. بنابراین، تحریم‌‌‌های بین‌المللی با محدود کردن پیشرفت‌‌‌های فناوری، تاثیر منفی بر بهره‌‌‌وری انرژی دارند. اعمال تحریم‌‌‌های بین‌المللی معمولا کاهش قابل‌‌‌توجه در سرمایه‌گذاری خارجی را به دنبال دارد و موجب خروج برخی شرکت‌های خارجی می‌شود. این پدیده به دلیل اعمال اقدامات محدودکننده مختلف، از جمله ممنوعیت سرمایه‌گذاری، معاملات مالی، اعتبارات صادراتی و مسدود کردن دارایی‌‌‌ها رخ می‌دهد. در نتیجه، تحریم‌‌‌ها موجب خروج گسترده سرمایه از کشورهای تحریم‌‌‌شده می‌‌‌شوند.
خروج سرمایه تاثیرات عمیقی بر بهره‌‌‌وری انرژی کشور تحریم‌‌‌شده دارد. کاهش سرمایه‌گذاری خارجی منابع مالی لازم برای بهبود بهره‌‌‌وری انرژی را محدود می‌کند. سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌‌ها و زیرساخت‌‌‌های بهره‌‌‌وری انرژی معمولا به سرمایه خارجی وابسته است. هنگامی که این منبع مالی کاهش می‌‌‌یابد، تلاش‌‌‌ها برای بهبود بهره‌‌‌وری انرژی مختل می‌شود.
با توجه به وجود و ماندگاری این تحریم‌‌‌های خارجی در ایران، به نظر می‌رسد حل مشکل ناترازی در ایران، بدون حل معضلات بین‌المللی از جمله رفع تحریم‌‌‌ها بسیار دشوار باشد. با توجه به عدم‌توازن انرژی در همه فصول، تابستان‌‌‌‌‌‌های گرم و زمستان‌‌‌های سخت، به نظر می‌رسد بهتر است هرچه سریع‌‌‌تر برای حل مشکلات ایران فکری اساسی کرد؛ به عبارت دیگر و به تعبیر حضرت سعدی:
بس بگردید و بگردد روزگار/ دل به دنیا درنبندد هوشیار
ای که دستت می‌رسد کاری بکن/ پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
* پژوهشگر اقتصاد انرژی