بزرگنمايي:

بازار آریا - سیدمحمدقائم ذبیحی* امروزه در جهانی به‌‌‌هم‌‌‌پیوسته زندگی می‌‌‌کنیم که دیجیتالی‌شدن به یکی از ارکان اساسی آن تبدیل شده است. از زمان انقلاب‌‌‌های صنعتی تاکنون، دگرگونی‌‌‌های فناورانه همواره مسیر تحولات اقتصادی و سیاسی را تعیین کرده‌‌‌اند، اما در عصر حاضر، تحول دیجیتال به برگ برنده دولت‌‌‌ها و کشورها تبدیل شده است. به‌‌‌عبارت‌‌‌دیگر، کشوری که بتواند زیرساخت‌‌‌های دیجیتال را توسعه داده و از ظرفیت‌‌‌های آن به‌‌‌درستی بهره ببرد، در رقابت جهانی گامی بلندتر از سایر رقبا برخواهد داشت.
در حال حاضر، اقتصاد دیجیتال جهانی در سال 2025 حدود 16تریلیون دلار ارزش دارد و به‌عنوان یکی از ‌‌موتورهای محرک اصلی رشد اقتصادی در جهان شناخته می‌شود. بنابراین، با توجه به اهمیت روزافزون تحول دیجیتال، به‌‌‌ویژه نقش هوش‌مصنوعی در اقتصاد، بررسی ابعاد و الزامات توسعه اقتصاد دیجیتال ضرورتی انکارناپذیر است. در ادامه، به این موضوع پرداخته و نشان داده می‌شود که چگونه اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش‌مصنوعی می‌تواند به‌‌‌عنوان مزیتی راهبردی برای دولت‌‌‌ها عمل کند.
اقتصاد دیجیتال چیست؟
اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) به مجموعه‌‌‌ای از فعالیت‌‌‌های اقتصادی اطلاق می‌شود که با بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های دیجیتال، به‌‌‌ویژه اینترنت و ابزارهای مرتبط، در زمینه‌‌‌های مختلف صورت می‌گیرد. این فعالیت‌‌‌ها شامل تجارت الکترونیک، خدمات آنلاین و به‌‌‌کارگیری داده‌‌‌ها و اطلاعات دیجیتال در فرآیندهای تولید و توزیع است.
اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش مصنوعی به معنای به‌‌‌کارگیری الگوریتم‌‌‌ها و سیستم‌های هوش مصنوعی در این فعالیت‌‌‌هاست. هوش‌مصنوعی با تحلیل داده‌‌‌ها، خودکارسازی و هوشمندسازی وظایف و بهبود فرآیندهای تصمیم‌گیری، نقش اساسی در تحول اقتصادی ایفا می‌کند. استفاده از هوش‌مصنوعی می‌تواند کارآیی را افزایش داده، هزینه‌‌‌ها را کاهش دهد و زمینه‌‌‌ساز نوآوری‌‌‌های چشم‌گیر در حوزه‌‌‌های مختلف شود.
از این‌رو، گزارش Digital Economy Report 2024 منتشرشده توسط آنکتاد (UNCTAD) نشان می‌دهد که هوش مصنوعی می‌تواند عاملی کلیدی در رشد و توسعه اقتصادی باشد. این گزارش علاوه بر بررسی فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌های پذیرش هوش‌مصنوعی، به‌‌‌ویژه در بخش‌‌‌های مختلف اقتصادی، به ابعاد مختلف تاثیرات این فناوری بر بازارهای جهانی پرداخته است. بنابراین، هوش‌مصنوعی می‌تواند به شیوه‌‌‌های متعددی به رشد و توسعه اقتصادی کمک کند:
•افزایش بهره‌‌‌وری: با خودکارسازی وظایف تکراری و بهینه‌‌‌سازی فرآیندها، می‌تواند کارآیی را در صنایع مختلف افزایش دهد.
•ایجاد نوآوری: با تحلیل داده‌‌‌ها و شناسایی الگوها، به توسعه محصولات و خدمات جدید کمک می‌کند.
•بهبود تصمیم‌گیری: با ارائه تحلیل‌‌‌های دقیق و پیش‌بینی‌‌‌های مبتنی بر داده، به تصمیم‌گیری‌‌‌های بهتر در سطوح مدیریتی کمک می‌کند.
‌‌‌•ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی جدید: نیاز به تخصص‌‌‌های جدید افزایش می‌‌‌یابد که می‌تواند فرصت‌‌‌های شغلی جدیدی ایجاد کند.
مروری بر اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش‌مصنوعی در جهان
براساس گزارش منتشرشده در Crunchbase News، سرمایه‌گذاری در شرکت‌های فعال در حوزه هوش‌مصنوعی در سال‌های اخیر شاهد رشد چشم‌گیری بوده است. سال 2021 به‌‌‌عنوان سال رکوردشکنی در جذب سرمایه برای استارت‌آپ‌‌‌های هوش‌مصنوعی ثبت شد و این روند همچنان ادامه دارد. افزایش تعداد معاملات و سرمایه‌گذاری‌‌‌های کلان در این حوزه، نشان‌‌‌دهنده اعتماد فزاینده سرمایه‌گذاران به این فناوری و نقش بی‌‌‌بدیل آن در شکل‌‌‌گیری آینده اقتصاد دیجیتال است.
یکی از نکات کلیدی این گزارش، تغییر الگوهای سرمایه‌گذاری و تمرکز بیشتر بر استارت‌آپ‌‌‌های نوآور در زمینه هوش‌مصنوعی است. سرمایه‌گذاران به‌‌‌طور خاص بر فناوری‌‌‌های نوین و کاربردهای عملی هوش‌مصنوعی در صنایعی همچون بهداشت، مالی و روباتیک متمرکز شده‌‌‌اند. این روند حاکی از آن است که هوش مصنوعی نه‌تنها یک فناوری پیشرو بلکه یک عامل تعیین‌‌‌کننده در تحول دیجیتال و رشد اقتصادی جهانی محسوب می‌شود.
سرمایه‌گذاری در هوش‌مصنوعی به‌‌‌صورت جهانی توزیع شده است و کشورهای مختلف در رقابت برای جذب استارت‌آپ‌‌‌های فعال در این حوزه هستند. این رقابت نه‌تنها اهمیت استراتژیک هوش مصنوعی در اقتصادهای ملی را نشان می‌دهد، بلکه نمایانگر تلاش کشورها برای پیشتازی در این حوزه است. افزایش سرمایه‌گذاری‌‌‌ها همچنین موجب تسریع در رشد فناوری‌‌‌های هوش‌مصنوعی و توسعه اکوسیستم‌های دیجیتال می‌شود که تاثیر مستقیمی بر نوآوری و بهره‌‌‌وری صنایع مختلف دارد.
پیش‌بینی‌‌‌ها حاکی از آن است که این روند در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد یافت و هوش‌مصنوعی نقشی پررنگ‌‌‌تر در شکل‌‌‌دهی به اقتصاد دیجیتال ایفا خواهد کرد. سرمایه‌گذاری‌‌‌های گسترده در این بخش نه‌تنها منابع مالی لازم برای توسعه فناوری‌‌‌های جدید را تامین می‌کند، بلکه موجب تسریع در فرآیندهای نوآوری، ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی جدید و بهبود بهره‌‌‌وری در کسب‌وکارها خواهد شد.
در همین راستا، گزارش «آینده مشاغل 2025» که توسط مجمع جهانی اقتصاد (WEF) منتشر شده است، روندهای فناوری‌‌‌هایی را بررسی می‌کند که احتمالا بیشترین تاثیر را بر تحول کسب‌وکارها خواهند داشت. براساس این گزارش، فناوری‌‌‌های مرتبط با هوش‌مصنوعی(AI) و پردازش اطلاعات (مانند کلان‌‌‌داده‌‌‌ها، واقعیت مجازی(VR) و واقعیت افزوده (AR) ) با 86‌درصد بیشترین سهم را در تحول سازمان‌ها دارند. پس از آن، روبات‌‌‌ها و سیستم‌های خودکار با 58‌درصد و فناوری‌‌‌های تولید، ذخیره و توزیع انرژی با 41‌درصد در رتبه‌‌‌های بعدی قرار دارند. سایر فناوری‌‌‌ها از جمله بیوتکنولوژی، فناوری‌‌‌های فضایی، نیمه‌‌‌هادی‌‌‌ها و فناوری‌‌‌های محاسباتی نیز با درصدهایی کمتر ذکر شده‌‌‌اند.
این داده‌‌‌ها نشان می‌دهند که فناوری‌‌‌های هوش‌مصنوعی و پردازش اطلاعات بیشترین تاثیر را بر آینده مشاغل و تحولات کسب‌وکارها خواهند داشت. جالب توجه است که طبق این گزارش، هوش‌مصنوعی و کلان‌‌‌داده‌‌‌ها در صدر 10مهارتی قرار دارند که سریع‌‌‌ترین رشد را تا سال 2030 خواهند داشت.
مروری بر اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش مصنوعی در ایران
اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش مصنوعی (AI) در ایران طی سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است، اما همچنان با چالش‌‌‌ها و فرصت‌‌‌های زیادی روبه‌روست. این تحول نه‌‌‌تنها فرصت‌‌‌های جدیدی را برای توسعه فناوری‌‌‌ها و اشتغال فراهم کرده، بلکه به عواملی همچون سیاست‌‌‌های دولتی و زیرساخت‌‌‌های دیجیتال نیز بستگی دارد.
در ایران، شاهد ظهور استارت‌آپ‌‌‌های فعال در حوزه هوش‌مصنوعی هستیم که شرکت‌هایی مانند «دیجی‌‌‌کالا» و «اسنپ» از این فناوری‌‌‌ها برای بهبود خدمات خود بهره می‌‌‌برند. در کنار این، دانشگاه‌‌‌های کشور برنامه‌‌‌های آموزشی و پژوهشی در حوزه AI را توسعه داده‌‌‌اند که به تربیت نیروی متخصص کمک می‌کند. همچنین، حمایت‌‌‌های دولتی شامل ارائه تسهیلات مالی و ایجاد پارک‌‌‌های فناوری، برای تسریع این روند بسیار موثر بوده است.
با وجود این پیشرفت‌‌‌ها، تحریم‌‌‌های بین‌المللی همچنان دسترسی به فناوری‌‌‌های پیشرفته و منابع مالی جهانی را محدود می‌کند. علاوه بر این، زیرساخت‌‌‌های دیجیتال در کشور در حال توسعه است و به سرمایه‌گذاری بیشتری نیاز دارد. همچنین، فقدان قوانین جامع و شفاف در حوزه هوش مصنوعی، از جمله چالش‌‌‌های اصلی است که می‌تواند مانعی برای رشد این صنعت محسوب شود.
با این حال، ایران از بازار داخلی بزرگ و جمعیت جوان و تحصیل‌کرده‌‌‌ای برخوردار است که پتانسیل بسیاری برای توسعه و پذیرش فناوری‌‌‌های مبتنی بر هوش‌مصنوعی ایجاد می‌کند. علاوه بر این، با وجود تحریم‌‌‌ها، همکاری با کشورهای منطقه و دیگر کشورهای در حال توسعه به‌‌‌عنوان یک فرصت مهم برای گسترش این فناوری‌‌‌ها مطرح است. کاربردهای متنوع هوش‌مصنوعی در بخش‌‌‌های سلامت، کشاورزی، صنعت و خدمات مالی می‌تواند به رشد سریع این فناوری‌‌‌ها و خلق ارزش‌افزوده‌‌‌های بالا در تولید ناخالص داخلی کشور کمک‌‌‌های شایانی کند.
در مجموع، اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش‌مصنوعی در ایران پتانسیل بالایی برای رشد دارد. تحقق این پتانسیل، نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر در زیرساخت‌‌‌ها، توسعه قوانین مناسب و رفع موانع بین‌المللی است. با توجه به نیروی انسانی متخصص و تحصیل‌کرده که روز به ‌روز از جمعیت آن نیز کاسته می‌شود، ایران می‌تواند به یکی از بازیگران مهم در این حوزه در منطقه تبدیل شود و نقش خود را در آینده اقتصاد دیجیتال ایفا کند. این مهم، نیازمند عزم و دغدغه‌‌‌مندی حاکمیت و اتخاذ تدابیر مهمی در جهت جلوگیری از خروج نخبگان این حوزه و در نتیجه از دست ندادن فرصت‌‌‌های مذکور است.
جمع‌‌‌بندی
در دنیای امروز، توسعه اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش مصنوعی به یکی از ارکان اصلی تحولات اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده است. این تحول تنها به عنوان ابزاری برای افزایش بهره‌‌‌وری و نوآوری شناخته نمی‌شود، بلکه به عنوان یک استراتژی کلیدی برای تقویت تاب‌‌‌آوری اقتصادی و مقاوم‌‌‌سازی اقتصاد در برابر چالش‌‌‌ها و شوک‌‌‌های داخلی و خارجی نقش‌‌‌آفرینی می‌کند. ایران نیز با وجود چالش‌‌‌های متعددی که در مسیر توسعه قرار دارد، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یکی از بازیگران مهم در این حوزه دارد.
اقتصاددان مشهور اتریشی، شومپیتر، تکنولوژی را موتور محرک رشد اقتصادی می‌‌‌داند؛ از این‌رو، اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش‌مصنوعی می‌تواند به‌عنوان نیروی محرکه‌‌‌ای برای رشد و توسعه اقتصادی عمل کند. با این حال، تحقق این امر نیازمند ایجاد زیرساخت‌‌‌های دیجیتال قوی، تدوین قوانین شفاف و حمایت‌‌‌های دولتی پایدار است. در ایران، با وجود گام‌‌‌های ابتدایی که برداشته شده، نبود استراتژی هماهنگ و جامع میان بخش‌‌‌های مختلف دولتی و خصوصی می‌تواند مانع اصلی تحقق پتانسیل‌‌‌های این حوزه باشد. همچنین، تحریم‌‌‌های بین‌المللی، دسترسی به فناوری‌‌‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری خارجی را محدود کرده است.
برای بهره‌‌‌برداری کامل از مزایای اقتصاد دیجیتال و تبدیل آن به برگ برنده در تعاملات داخلی و بین‌المللی، ضرورت وجود رویکرد جامع و هماهنگ میان دولت و بخش خصوصی احساس می‌شود. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌‌های دیجیتال، تدوین قوانین شفاف، تسهیل دسترسی به فناوری‌‌‌های نوین، حمایت از استارت‌آپ‌‌‌ها و شرکت‌های فناوری، آموزش و توسعه منابع انسانی و ایجاد بسترهای نوآوری از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند به کاهش آسیب‌‌‌پذیری اقتصادی و افزایش رقابت‌‌‌پذیری کشور در عرصه جهانی کمک کنند.
بنابراین، اقتصاد دیجیتال مبتنی بر هوش مصنوعی تنها یک ابزار فناورانه نیست، بلکه به‌عنوان یک راهکار استراتژیک می‌تواند به مقاوم‌‌‌سازی اقتصاد، افزایش تاب‌‌‌آوری در برابر بحران‌ها و ایجاد مزیت رقابتی پایدار کمک کند. با بهره‌‌‌گیری از سیاست‌‌‌های هوشمند و آینده‌‌‌نگر، دولت‌‌‌ها قادر خواهند بود این تحول را به موتور محرک توسعه اقتصادی تبدیل کنند.
* دانشجوی دکترای اقتصاد منابع-انرژی دانشگاه فردوسی مشهد