بازار آریا - پرهام پهلوان * سیاستگذاری در تجارت بین‌الملل، از جمله موضوعاتی است که همیشه در تاریخ علم اقتصاد مورد مطالعه بوده است. در مکاتب مختلف و نظام‌‌‌های اقتصادی گوناگون به اهمیت مثبت بودن تراز تجاری یا به عبارت دیگر، پیشی‌گرفتن صادرات از واردات اشاره شده است. در کنار حمایت از تولید داخلی و‌‌‌ جایگزینی صادرات با واردات، مفهوم خودکفایی نیز مورد اشاره است. خودکفایی به وضعیتی در اقتصاد اطلاق می‌شود که در آن یک کشور یا منطقه تمامی نیازهای خود را بدون نیاز به واردات از خارج تامین می‌کند. در حالت جدی آن، اقتصاد به‌‌‌طور کامل مستقل از تجارت بین‌المللی عمل کرده و تمامی کالاها و خدمات موردنیاز در داخل تولید می‌شود.
یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد بین‌الملل و سیاستگذاری تجاری، تعرفه‌‌‌هاست. بسیاری از کشورها سعی دارند با استفاده از تعرفه‌‌‌ها، صادرات و واردات را کنترل کرده و جایگاه خود در نظام اقتصادی را تضمین کنند. یکی از ‌‌جنگ‌‌‌های معروف بر سر تعرفه، جنگ تجاری آمریکا و چین است. به‌عنوان مثال، ترامپ در اولین روزهای ریاست‌جمهوری به اعمال تعرفه 10درصدی علیه کالاهای وارداتی از چین اشاره کرد که واکنش وزارت بازرگانی چین را در پی داشت و چینی‌‌‌ها این اقدام را «اشتباه پشت اشتباه» خواندند.
در این یادداشت سعی شده است به تاثیر اعمال تعرفه بر رفاه ملی، ارائه تعرفه بهینه و پیامدهای آزادسازی تجاری پرداخته شود. این موضوع به‌‌‌ویژه برای کشورهایی که نقش مهمی در بازارهای بین‌المللی دارند، از اهمیت ویژه‌‌‌ای برخوردار است.
تعرفه و رفاه ملی
تعرفه‌‌‌ها نوعی مالیات بر واردات هستند که می‌‌‌توانند بر قیمت کالاهای داخلی و خارجی تاثیر بگذارند. افزایش تعرفه‌‌‌ها معمولا موجب کاهش واردات، افزایش قیمت کالاهای داخلی و تغییر در سطوح مازاد مصرف‌کننده، مازاد تولیدکننده و درآمد تعرفه می‌شود.
امکان اینکه یک تعرفه بتواند رفاه ملی را برای یک کشور بزرگ در بازارهای بین‌المللی بهبود بخشد، نخستین بار توسط رابرت تورنز مطرح شد. از آنجا که بهبود رفاه تنها در صورتی رخ می‌دهد که سود ناشی از بهبود شرایط مبادله از کل زیان‌‌‌های رفاهی بیشتر باشد، این استدلال به‌عنوان «استدلال شرایط مبادله برای حمایت‌‌‌گرایی» شناخته می‌شود. اقتصاددانان شرایطی را مطالعه کرده‌‌‌اند که تحت آن یک تعرفه می‌‌‌تواند رفاه را در مدل‌‌‌های کاملا رقابتی بهبود دهد.
در نمودار «1» رفاه ملی در مقایسه با نرخ‌های تعرفه مختلف، برای حالت فرضی یک کشور بزرگ بررسی شده است. این نمودار مقادیر مازاد مصرف‌کننده، مازاد تولیدکننده و درآمد تعرفه را در نرخ‌های مختلف تعرفه نمایش می‌دهد. نقطه مبدا معرف نرخ تعرفه صفر یا تجارت آزاد است.

مازاد مصرف‌کننده :(Consumer Surplus) با افزایش تعرفه، قیمت داخلی کالا افزایش یافته و در نتیجه مازاد مصرف‌کننده کاهش می‌‌‌یابد.
مازاد تولیدکننده :(Producer Surplus) افزایش تعرفه به نفع تولیدکنندگان داخلی است و موجب افزایش مازاد تولیدکننده می‌شود.
درآمد تعرفه :(Tariff Revenue) درآمد دولت از تعرفه ابتدا با افزایش نرخ تعرفه رشد کرده و سپس در نرخ‌های بالاتر تعرفه کاهش می‌‌‌یابد.
تعرفه بهینه و شرایط رفاهی
تعرفه بهینه (Optimal Tariff) نرخ تعرفه‌‌‌ای است که رفاه ملی را به بالاترین سطح ممکن می‌‌‌رساند. این نرخ از سطح تعرفه‌‌‌ای که بالاترین درآمد تعرفه را ایجاد می‌کند، کمتر است. در یک کشور بزرگ، بهبود رفاه ناشی از تعرفه تنها زمانی رخ می‌دهد که سود حاصل از بهبود شرایط مبادله(Terms of Trade) بیشتر از زیان‌‌‌های ناشی از ناکارآمدی‌‌‌های رفاهی باشد.
پیامدهای افزایش تعرفه‌‌‌ها
همان‌طور که در نمودار «2» مشاهده می‌شود، اگر نرخ تعرفه از سطح بهینه بالاتر رود، مانند افزایش از topt به tB، رفاه ملی کاهش می‌‌‌یابد. این کاهش به دلیل افت سود ناشی از شرایط مبادله و افزایش زیان‌‌‌های ناشی از ناکارآمدی اقتصادی است. در نهایت، اگر تعرفه به سطح بازدارنده (Prohibitive Tariff) برسد، واردات به صفر کاهش یافته و رفاه ملی به سطح خودکفایی(Autarky) سقوط می‌کند.

آزادسازی تجاری و رفاه ملی
آزادسازی تجاری به معنای کاهش نرخ تعرفه‌‌‌هاست. در اقتصادهای بزرگ، تاثیر این سیاست بر رفاه ملی به میزان تعرفه اولیه و تعرفه جدید بستگی دارد. اگر تعرفه از سطح بهینه(topt) به نرخ پایین‌‌‌تری مانند tA کاهش یابد، رفاه ملی کاهش خواهد یافت. اما اگر تعرفه از سطح بالاتری مانند tB به topt کاهش یابد، رفاه ملی افزایش می‌‌‌یابد. این تحلیل نشان می‌دهد که آزادسازی تجاری همیشه به بهبود رفاه ملی منجر نمی‌شود و باید به شرایط اولیه تعرفه‌‌‌ها و ساختار بازار توجه ویژه‌‌‌ای داشت.
جمع‌‌‌بندی
تعرفه‌‌‌گذاری سیاستی پیچیده با اثرات چندگانه بر مصرف‌کنندگان، تولیدکنندگان و دولت است. تحلیل دقیق نرخ تعرفه بهینه و تاثیرات آن بر رفاه ملی می‌‌‌تواند به تصمیم‌گیری آگاهانه در سیاستگذاری تجاری کمک کند. همچنین، آزادسازی تجاری باید با دقت و در نظر گرفتن شرایط اقتصادی هر کشور انجام شود تا از پیامدهای منفی آن جلوگیری شود.
* دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه تهران