بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد - فاطمه صالحی : بحران آب در کشور به مرحله‌‌‌ای رسیده که دیگر نمی‌‌‌توان با روش‌های سنتی آن را مدیریت کرد. مصرف بی‌‌‌رویه منابع آبی متعارف، تغییرات اقلیمی، توزیع نابرابر منابع آب و فقدان نگاه اقتصادی به این منبع حیاتی، همگی دست به دست هم داده‌‌‌اند تا ضرورت تغییر در نگرش به مدیریت منابع آبی را دوچندان کنند. در این میان، بورس انرژی ایران با طراحی و پیاده‌سازی ساختار معاملات بازار آب در منطقه غرب آسیا، نخستین گام‌‌‌ها را برای اصلاح این روند برداشته است.
پذیرش پساب و جامدات زیستی تصفیه‌‌‌خانه‌‌‌های فاضلاب در بورس انرژی، همراه با الزام صنایع به استفاده از آب‌‌‌های نامتعارف در برنامه هفتم توسعه، نشان از عزم جدی برای تغییر پارادایم مدیریت آب در کشور دارد؛ مسیری که اگرچه با چالش‌‌‌هایی همچون نگرش سنتی صنایع و مقاومت در برابر تغییر روبه‌‌‌روست، اما می‌‌‌تواند با ابزارهای مالی نوین و مشوق‌‌‌های اقتصادی، راه را برای توزیع عادلانه‌‌‌تر منابع آبی هموار سازد.
در همایش «پساب و فرصـت‌‌‌هـــــای سرمایه‌گذاری در بورس انرژی» که 18دی‌‌‌ماه 1403 برگزار شد، علی نقوی، مدیرعامل بورس انرژی ایران و عباسعلی مصرزاده، مدیرعامل شرکت فاضلاب تهران، به تشریح آخرین وضعیت معاملات آب‌‌‌های نامتعارف در بورس انرژی پرداختند.
در این همایش، نقوی با اشاره به پیشگامی بورس انرژی ایران در طراحی ساختار معاملات بازار آب در منطقه غرب آسیا، از برنامه‌‌‌های جدی این نهاد مالی برای توسعه بازار آب و پساب خبر داد. مصرزاده نیز به‌عنوان مدیرعامل نخستین شرکتی که پساب و جامدات زیستی خود را در بورس عرضه کرده، از تجربیات و دستاوردهای این حرکت سخن گفت. بنا بر این سخنان، بحران آب و مدیریت منابع آبی یکی از چالش‌‌‌های مهم کشور در سال‌های اخیر بوده است. در این راستا، بورس انرژی ایران به‌عنوان یکی از نهادهای مالی تاثیرگذار، با طراحی و پیاده‌سازی ساختار معاملات بازار آب در منطقه غرب آسیا، گام مهمی در جهت بهینه‌‌‌سازی مصرف و توزیع عادلانه منابع آبی برداشته است.
نسخه بورس برای نجات آب
تحول در مدیریت منابع آبی کشور با محوریت بورس انرژی از چند جنبه قابل بررسی است. نخست، زیرساخت‌‌‌های قانونی و حقوقی است که در قالب برنامه هفتم توسعه تدوین شده است. بر اساس جزء «یک» بند «ب» ماده 39 این قانون، صنایع مختلف ملزم به استفاده از آب‌‌‌های نامتعارف خواهند بود. این الزام قانونی، پشتوانه محکمی برای توسعه بازار آب‌‌‌های نامتعارف در بورس انرژی محسوب می‌شود. در همین راستا، پیش‌‌‌نویس آیین‌‌‌نامه اجرایی این ماده قانونی توسط وزارت نیرو و سازمان انرژی تدوین شده و در انتظار تصویب هیات‌وزیران است.
در بعد زیرساخت‌‌‌های اجرایی، 11شرکت آب و فاضلاب از استان‌‌‌های مختلف کشور برای پذیرش پساب در بورس انرژی اقدام کرده‌‌‌اند. شرکت فاضلاب تهران به‌عنوان پیشگام این حرکت، از 24اردیبهشت 1403 نخستین عرضه و معامله پساب را انجام داده و حتی در گامی فراتر، جامدات زیستی تصفیه‌‌‌خانه‌‌‌های فاضلاب خود را در بورس عرضه کرده است. سایر شرکت‌ها از جمله آب و فاضلاب غرب استان تهران، گلستان، منطقه شرق استان تهران، منطقه 6 تهران، منطقه جنوب شرقی استان تهران، آذربایجان‌شرقی، بوشهر، شیراز، کرمان و خراسان شمالی در مرحله توثیق تضامین قرار دارند. زیرساخت سوم، مربوط به ساختار معاملاتی و مالی است. بورس انرژی برای تسهیل معاملات، سازوکارهای متنوعی را طراحی کرده است. یکی از این سازوکارها، امکان تامین مالی عرضه‌‌‌کنندگان از طریق ابزارهای مالی موجود در بورس انرژی است. همچنین، معافیت مالیاتی موضوع ماده 6 قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید و معافیت از تشریفات مزایده و مناقصه موضوع ماده 17 همین قانون، مشوق‌‌‌های مهمی برای عرضه‌‌‌کنندگان محسوب می‌‌‌شوند.
از سوی دیگر، برای خریداران نیز مزایای قابل‌توجهی در نظر گرفته شده است. کاهش هزینه‌‌‌های معاملاتی و مدیریت ریسک‌‌‌های قیمتی، یکی از این مزایاست. همچنین، با خرید پساب از بورس، صنایع می‌‌‌توانند تعهدات قانونی خود در خصوص استفاده از آب‌‌‌های نامتعارف را ایفا کرده و از اعمال جرایم مصرف آب متعارف در قبوض مصرف جلوگیری کنند. در بعد فنی و عملیاتی نیز ‌سازوکارهای دقیقی برای تحویل و انتقال پساب طراحی شده است. محل تحویل پساب، پشت دیوار تصفیه‌‌‌خانه‌‌‌های فاضلاب تعیین شده و برداشت آن به دو شیوه حمل تانکری و خط انتقال امکان‌‌‌پذیر است. البته خریداران باید توجه داشته باشند که احداث تاسیسات انتقال پساب، اخذ مجوزها، تملک زمین، نگهداری، بهره‌‌‌برداری، تامین انرژی، حفاظت از تاسیسات و رعایت ملاحظات زیست‌محیطی برعهده آنهاست.
فرصتی برای نفس کشیدن آب
یکی از چالش‌‌‌های مهم موجود در مسیر توسعه بازار آب‌‌‌های نامتعارف، نگرش سنتی صنایع به منابع آبی است. علی نقوی، مدیرعامل بورس انرژی ایران، با اشاره به این موضوع بیان می‌کند که صنایع کشور، به‌ویژه صنایع بزرگ، همچنان بر این باورند که دولت مکلف است تمامی زیرساخت‌‌‌های مرتبط با انرژی، از جمله آب، برق و گاز را برای آنها فراهم کند. این نگرش که در سال‌ها سیاستگذاری دولتی ریشه دارد، به توزیع نابرابر منابع آبی در کشور منجر شده و مشکلات متعددی را در بخش‌‌‌های مختلف صنعتی ایجاد کرده است. چالش دیگر، مربوط به همکاری شرکت‌های دولتی در این حوزه است. این شرکت‌ها الزام چندانی به تبعیت از اصول بازارهای بورسی ندارند و این موضوع می‌‌‌تواند روند توسعه بازار را کند سازد. با این حال، بورس انرژی با طراحی سازوکارهای تشویقی و همچنین همکاری مستمر با وزارت نیرو و شرکت‌های فاضلاب، در تلاش است تا مشکلات مربوط به ضمانت‌‌‌نامه‌‌‌ها و سایر موانع اداری را برطرف کند. طبق اطلاعیه عرضه پساب در بورس انرژی، خریداران موظف هستند تمامی هزینه‌‌‌های مربوط به احداث تاسیسات انتقال پساب، از نقطه تحویل تا محل مصرف را متقبل شوند. این هزینه‌‌‌ها شامل اخذ مجوزها، تملک زمین، نگهداری، بهره‌‌‌برداری، تامین انرژی و حفاظت از تاسیسات می‌شود. علاوه بر این، رعایت ملاحظات زیست‌محیطی نیز بر عهده خریدار است که خود می‌‌‌تواند هزینه‌‌‌های قابل‌توجهی را به پروژه تحمیل کند.
در کنار این چالش‌‌‌ها، فرصت‌‌‌های قابل‌توجهی نیز وجود دارد. یکی از مهم‌ترین فرصت‌‌‌ها، تنوع کاربردهای پساب تصفیه‌شده است. این محصول می‌‌‌تواند در آبیاری مزارع و باغات به‌ویژه در مناطق خشک و کم‌آب مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، در برخی از فرآیندهای تصفیه پساب، امکان تولید انرژی مانند بیوگاز از تجزیه مواد آلی وجود دارد. صنایع مختلف نیز می‌‌‌توانند از پساب‌‌‌های تصفیه‌شده به عنوان منبع آب برای فرآیندهای غیرمستقیم استفاده کنند. بورس انرژی با طراحی اوراق سلف موازی استاندارد و صندوق‌های پروژه، بستر مناسبی برای تامین مالی این پروژه‌‌‌ها فراهم کرده است. به‌عنوان نمونه، در یکی از جلسات اخیر، 2هزارمیلیارد تومان اوراق سلف برای بهبود شبکه‌‌‌های انتقال و توزیع آب کشور در نظر گرفته شده است. طراحی گواهی‌‌‌های صرفه‌‌‌جویی آب، مشابه گواهی‌‌‌های صرفه‌‌‌جویی گاز و برق، فرصت دیگری است که می‌‌‌تواند به بهینه‌‌‌سازی مصرف آب در صنایع کمک کند. این گواهی‌‌‌ها به صنایعی که مصرف آب خود را کاهش دهند تعلق می‌گیرد و می‌‌‌تواند در بازار مورد معامله قرار گیرد.
الزامات و شرایط معاملات پساب و جامدات زیستی در بورس انرژی
نحوه تسویه و شرایط معاملات پساب و جامدات زیستی در بورس انرژی دارای ویژگی‌‌‌های خاص و منحصربه‌فردی است که لازم است خریداران و فروشندگان با آنها آشنایی کامل داشته باشند. تسویه معاملات در هر دو حوزه پساب و جامدات زیستی به صورت خارج از پایاپای و بدون امکان تسویه نقدی انجام می‌شود که این موضوع نشان‌‌‌دهنده ماهیت بلندمدت و تعهدمحور این قراردادهاست.
درخصوص قراردادهای پساب، دوره واگذاری محصول 15سال شمسی تعیین شده است که این مدت با توافق طرفین قابل تمدید است. این دوره طولانی‌‌‌مدت نشان‌‌‌دهنده نگاه استراتژیک بورس انرژی به مدیریت منابع آبی کشور است. نکته مهم در این قراردادها، تضمینی بودن آنهاست؛ به این معنا که حتی در صورت عدم‌برداشت پساب، خریدار ملزم به پرداخت بهای آن است. این شرط تضمینی به‌منظور حمایت از سرمایه‌گذاری‌‌‌های انجام‌شده توسط شرکت‌های فاضلاب و ایجاد اطمینان برای آنها در نظر گرفته شده است. در حوزه جامدات زیستی، شرایط متفاوتی حاکم است.
مهلت قانونی بارگیری و برداشت کالا برای هر قرارداد بورسی 60روز تقویمی پس از تاریخ معامله است و خریدار موظف است براساس برنامه زمان‌بندی‌شده توسط شرکت فاضلاب تهران به صورت منظم و مستمر اقدام به بارگیری و برداشت کند. در صورت عدم‌رعایت این زمان‌بندی، جریمه‌‌‌های سنگینی در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال، تا 20روز تقویمی پس از اتمام مهلت قانونی بارگیری، کالای باقی‌‌‌مانده در انبار مشمول هزینه انبارداری حداکثر معادل 10‌درصد ارزش کالای برداشت‌نشده خواهد شد.
محدودیت‌های کاربری نیز از دیگر نکات مهم در این معاملات است. استفاده از پساب تحویلی صرفا برای دو کاربری مجاز است: آبیاری فضای سبز و مصارف صنعتی. این محدودیت با هدف حفظ سلامت عمومی و جلوگیری از استفاده نادرست از پساب وضع شده است. همچنین، مسوولیت احداث تاسیسات انتقال پساب از نقطه تحویل تا محل مصرف، شامل اخذ کلیه مجوزها، تملک زمین، نگهداری، بهره‌‌‌برداری، تامین انرژی و حفاظت از تاسیسات بر عهده خریدار است.
از نظر جغرافیایی نیز محدودیت‌هایی وجود دارد. به‌عنوان مثال، محل تحویل جامدات زیستی، تصفیه‌‌‌خانه فاضلاب جنوب تهران واقع در شهرری و در مجاورت روستای عمادآور است. این موقعیت جغرافیایی می‌‌‌تواند در محاسبات اقتصادی خریداران و برنامه‌‌‌ریزی حمل‌ونقل آنها تاثیرگذار باشد. برای تضمین اجرای تعهدات، خریدار موظف است پس از معامله نسبت به توثیق تضامین تعهد پرداخت، اقدامات لازم را انجام دهد. این موضوع به‌ویژه در مورد شرکت‌های آب و فاضلابی که در مرحله پذیرش هستند اهمیت دارد، زیرا در حال حاضر اکثر آنها در مرحله توثیق تضامین قرار دارند و پیشرفت فرآیند پذیرش آنها منوط به تکمیل این مرحله است.
پایان عطش با نسخه بورس
بورس انرژی ایران در مسیر تحول مدیریت منابع آبی کشور، گام‌‌‌های مهمی برداشته و با طراحی ساختارهای نوین معاملاتی، به عنوان اولین بورس در منطقه غرب آسیا در این حوزه شناخته می‌شود. این نهاد مالی با هدف ایجاد شفافیت در معاملات آب‌‌‌های نامتعارف و کمک به توزیع عادلانه منابع آبی، زیرساخت‌‌‌های قانونی و اجرایی متعددی را فراهم کرده است.
مهم‌ترین دستاورد بورس انرژی در این حوزه، پذیرش پساب و جامدات زیستی تصفیه‌‌‌خانه‌‌‌های فاضلاب است که با پیشگامی شرکت فاضلاب تهران آغاز شده و اکنون 11شرکت دیگر نیز در مسیر پذیرش قرار دارند. این اقدام در راستای برنامه هفتم توسعه و با هدف الزام صنایع به استفاده از آب‌‌‌های نامتعارف صورت گرفته است. به‌رغم وجود چالش‌‌‌هایی همچون نگرش سنتی صنایع به منابع آبی و عدم‌تمایل برخی شرکت‌های دولتی به پیروی از اصول بازارهای بورسی، بورس انرژی با طراحی سازوکارهای تشویقی و ابزارهای مالی متنوع، در تلاش است تا مسیر استفاده بهینه از منابع آب را هموار سازد. این ابزارها شامل اوراق سلف موازی استاندارد، گواهی‌‌‌های صرفه‌‌‌جویی آب و صندوق‌های پروژه می‌شود که می‌‌‌توانند به تامین مالی پروژه‌‌‌های آبی کمک کنند.
نکته قابل‌توجه در معاملات پساب و جامدات زیستی، وجود شرایط و الزامات خاص است که با هدف حفظ منافع طرفین و تضمین پایداری قراردادها طراحی شده‌‌‌اند. این شرایط از دوره 15ساله قراردادهای پساب تا مهلت‌‌‌های زمانی مشخص برای برداشت جامدات زیستی را شامل می‌شود و با جریمه‌‌‌های مختلف ضمانت اجرایی یافته است.
موفقیت این طرح می‌‌‌تواند الگویی برای سایر کشورهای منطقه در مدیریت منابع آبی باشد و نقش بورس انرژی ایران را به‌عنوان پیشگام در این حوزه تثبیت کند. با این حال، تحقق کامل اهداف این طرح نیازمند همکاری تمامی ذی‌نفعان، از جمله صنایع، شرکت‌های آب و فاضلاب و نهادهای نظارتی است تا بتوان گامی موثر در جهت حل چالش‌‌‌های آبی کشور برداشت.