بازار آریا - مرکز پژوهش‌های مجلس اخیرا در گزارشی به بررسی علت مهاجرت داخلی در ایران طی سال‌های 1375 تا 1399 پرداخته است. نتایج این گزارش حاکی از آن است که الگوهای مهاجرت داخلی در ایران تحت‌تاثیر دو عامل سن و جنسیت قرار دارد. براساس این گزارش در بازه 1375 تا 1400، حدود 20 تا 25درصد از مهاجرت‌ها به دلایل اقتصادی صورت گرفته است. همچنین توسعه انسانی نامتوازن در استان‌های کشور موجب تشدید مهاجرت‌ها و پیامدهای منفی برای هر دو نوع استان توسعه‌یافته و کمتر‌توسعه‌یافته شده است. در استان‌های کمترتوسعه‌یافته معضلاتی مانند از دست دادن نیروی انسانی متخصص و افزایش فقر و در استان‌های توسعه‌یافته‌تر مشکلاتی مانند حاشیه‌نشینی و اشتغال کاذب به وجود آمده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که ادامه تمرکزگرایی منابع و نابرابری‌های توسعه‌ای باعث ادامه مهاجرت‌ها و تشدید مشکلات خواهد شد.
مهاجرت داخلی، چه درون‌استانی و چه بین‌استانی، نقش مهمی در تغییرات جمعیتی و رشد جمعیت شهرستان‌ها و استان‌های کشور دارد. این مهاجرت‌ها بر ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی استان‌ها نیز اثرگذار است. بررسی‌ها حاکی از آن است که مهاجرت رفتاری تصادفی نیست؛ بلکه زمانی رخ می‌دهد که شرایط اجتماعی و اقتصادی فعلی نتواند نیازهای افراد را برآورده کند و آنها را به جست‌وجوی فرصت‌های بهتر سوق دهد. به همین منظور مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی علل و پیشران‌های مهاجرت داخلی در ایران طی سال‌های 1375 تا 1400 پرداخته است.
تاثیر عوامل اقتصادی بر مهاجرت
مهاجرت داخلی در ایران تا حد زیادی با عوامل اقتصادی، به‌ویژه اشتغال و بیکاری، مرتبط است. در بازه 1375 تا 1400، حدود 20 تا 25درصد از مهاجرت‌ها به دلایل اقتصادی، از جمله جست‌وجوی کار، یافتن شغل بهتر، یا انتقال شغلی صورت گرفته است. همچنین، بررسی‌ها حاکی از آن است که استان‌های مهاجرفرست نسبت به استان‌های مهاجرپذیر، نرخ بیکاری بالاتری به‌ویژه در میان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی دارند. این مساله به‌ویژه از آن جهت اهمیت دارد که مهاجرت جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی از استان‌های مهاجرفرست، عمدتا به دلیل عدم وجود شغل مناسب و عدم امنیت شغلی رخ می‌دهد. این امر باعث می‌شود استان‌ها از بهره‌گیری از نیروی کار متخصص و نخبه خود محروم شوند و در نتیجه به میزان محرومیت آنها افزوده شود.

براساس گزارش بازوی پژوهشی مجلس، مقایسه درصد علل مهاجرت براساس محل سکونت (شهری و روستایی) طی دوره 1395 تا 1399 نشان می‌دهد که علت «پیروی از خانوار» در شهرها برای مهاجرت بیشتر از روستاها بوده است. علاوه بر این، در شهرها عوامل مرتبط با کار و تحصیلات به‌عنوان علل مهاجرت اهمیت بیشتری داشته‌اند. در مقابل، در روستاها، دلیل انجام یا پایان خدمت نقش برجسته‌تری برای مهاجرت نسبت به مناطق شهری داشته است.
تاثیر سن و جنس بر مهاجرت
مهاجرت داخلی در ایران از نظر سن و جنسیت الگوهای مشخصی دارد. بیشتر مهاجرت‌ها در سنین جوانی رخ می‌دهند و دلایل مهاجرت با توجه به سن و جنسیت متفاوت است. تاثیر تحصیلات بر مهاجرت از حدود 10سالگی آغاز شده و تا سنین 20تا 24سالگی به‌عنوان یکی از دلایل اصلی ادامه دارد. تفاوت‌های جنسیتی در دلایل مهاجرت از 15سالگی آشکار می‌شود و تا گروه‌های سنی بالاتر نیز باقی می‌ماند. در زنان، علت اصلی مهاجرت در تمام سنین معمولا پیروی از خانوار است، اما این موضوع در مردان تنوع بیشتری دارد.
در دوره مورد مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس، چه در کل جمعیت و چه در مناطق شهری و روستایی (با وجود تفاوت‌های جزئی)، در مردان در گروه سنی 20 تا 24سال و 25 تا 29سال، انجام یا پایان خدمت سربازی نقش بیشتری در مهاجرت داشته است. درحالی‌که در سنین 25سال به بالا، عوامل مرتبط با کار و دستیابی به مسکن از دلایل برجسته محسوب می‌شدند. به این ترتیب، ساختار سنی-جنسی و تغییرات ساختار سنی نقش قابل‌توجهی در مهاجرت دارند. دگرگونی‌های ساختار سنی می‌توانند بر روندهای مهاجرت آینده تاثیر بگذارند و حتی ممکن است اهمیت عوامل مرتبط با کار را در سال‌های آتی پررنگ‌تر کنند.

تاثیر توسعه انسانی بر مهاجرت
همچنین توسعه انسانی به‌عنوان شاخصی شامل بهداشت، آموزش و رفاه (درآمد سرانه)، همواره بر مهاجرت‌های بین‌استانی تاثیرگذار بوده است. مهاجرت داخلی در ایران از مناطق با توسعه کمتر به سمت مناطق با توسعه بیشتر و از نواحی مرزی به نواحی مرکزی جریان دارد. در هر سه دوره مورد بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس (1385، 1390 و 1395)، استان‌های با سطح بالاتر توسعه انسانی عمدتا خالص مهاجرتی مثبت داشتند، در‌حالی‌که استان‌های با سطح پایین‌تر توسعه انسانی معمولا خالص مهاجرتی منفی را تجربه کردند. استان‌های مهاجرفرست مانند لرستان، کردستان، ایلام، کرمانشاه، کهگیلویه‌و‌بویراحمد و سیستان‌و‌بلوچستان نسبت به استان‌های مهاجرپذیر همچون تهران، اصفهان، یزد و البرز، به‌وضوح سطح توسعه انسانی کمتری داشته‌اند.
لزوم توجه به توسعه نامتوازن
براساس نتایج گزارش بازوی پژوهشی مجلس، توسعه نامتوازن استان‌های کشور باعث تشدید جریان‌های مهاجرتی و بروز پیامدهای منفی اجتماعی و اقتصادی در هر دو نوع استان‌ توسعه‌یافته و کمتر‌توسعه‌یافته شده است.
در استان‌های کمتر‌توسعه‌یافته، این پیامدها شامل از دست دادن سرمایه انسانی، نیروهای متخصص و تحصیل‌کرده و افزایش فقر است. در‌حالی‌که در استان‌های توسعه‌یافته‌تر، مشکلاتی مانند حاشیه‌نشینی، فقر، اشتغال کاذب و سایر آسیب‌های اجتماعی به وجود می‌آید. اگر تمرکزگرایی در توزیع منابع و نابرابری‌های توسعه‌ای در کشور ادامه پیدا کند، روند مهاجرت‌ها همچنان ادامه خواهد داشت. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نه‌تنها عوامل اقتصادی، بلکه عوامل اجتماعی مانند آموزش و بهداشت نیز به طور جدی بر مهاجرت تاثیر دارند. بنابراین، تاکید صرف بر عوامل اقتصادی نباید موجب غفلت از دیگر ابعاد توسعه انسانی شود. در نهایت، توسعه همه‌جانبه و متوازن و کاهش نابرابری‌ها بین مناطق مختلف کشور می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی جریان‌های مهاجرت داخلی را تعدیل کند و مدیریت آنها را بهبود بخشد.