بازار آریا - بابک زنجانی، از چهره‌های جنجالی و بحث‌برانگیز اقتصاد ایران، در تاریخ 21 اسفند 1352 در تهران به دنیا آمد. او که از دوران جوانی به دنیای کسب‌وکار وارد شد، در نهایت نامش با پرونده‌های فساد مالی و سوءاستفاده از منابع ملی گره خورد و تبدیل به یکی از نمادهای فساد اقتصادی در کشور شد. حضور وی در دنیای تجارت و فعالیت‌های اقتصادی به گونه‌ای بوده که همیشه در کانون توجهات قرار داشته و بحث‌ها و واکنش‌های بسیاری را برانگیخته است.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
این مقاله به تحلیل و بررسی ابعاد مختلف زندگی بابک زنجانی، از جمله دوران کودکی و خانواده‌اش، مسیر حرفه‌ای و تجاری او، پرونده‌های قضائی پیچیده‌اش و تأثیرات گسترده‌ای که بر اقتصاد و جامعه ایران گذاشته، می‌پردازد.
بابک زنجانی کیست؟ زندگی شخصی و خانواده بابک زنجانی در تهران به دنیا آمد و در خانواده‌ای با پیشینه اقتصادی متوسط رشد کرد. پدر او در زمینه تجارت کوچک فعالیت می‌کرد و مادرش خانه‌دار بود. زنجانی از همان ابتا به دنیای کسب‌وکار علاقه داشت و دوست داشت در این راه گام بردارد راهی که بعدها البته به بیراهه کشیده شد. 
بابک زنجانی در گذشته همسری به نام ثریا اسدی داشته است که در سال 1388 ا او جدا شده‌ است. اوهم‌چنین خواهری به نام بهار زنجانی دارد. در زمینه فعالیت‌های تجاری، گزارش‌ها حاکی از آن است که بابک زنجانی از اسامی اعضای خانواده‌اش برای ثبت شرکت‌ها در روزنامه رسمی کشور بهره برده و به عنوان سهامدار در برخی از این شرکت‌ها حضور داشته است.
منصور سلطانی راد، وکیل پرونده طلاق «ثریا اسدی»، همسر پیشین بابک زنجانی می‌گوید زنجانی چندبار به زندان رفته بود و اوایل سال 88 بابت چک‌های برگشتی شرکت «سورینت قشم» به مدت سه ماه به زندان رفت. البته این مطلب صحیح نیست و بابک زنجانی تنها یک بار در سال 1377 به زندان بابت بدهی سالامبور رفته و بابک زنجانی از سال 1388 دارای چندین کارخانه بوده‌است و در سال 1386 هواپیمایی قشم را خریداری کرده‌ است.

شروع فعالیت‌های اقتصادی بابک زنجانی پس از پایان تحصیلات ابتدایی و متوسطه، تصمیم گرفت وارد دنیای کسب‌وکار شود. او فعالیت‌های خود را از شرکت‌های کوچک آغاز کرد و به تدریج توانست گام‌های بلندی در پروژه‌های بزرگ‌تر بردارد. یکی از ویژگی‌های برجسته زنجانی در آن دوران، توانایی بهره‌برداری از فرصت‌های موجود در سیستم اقتصادی ایران و ایجاد ارتباطات گسترده با مقامات دولتی بود. این شبکه ارتباطی نه تنها به تقویت موقعیت او کمک کرد، بلکه در روند پیشرفت‌های اقتصادی‌اش نقش مهمی بازی کرد. 
زنجانی در مصاحبه‌های مختلف اعلام کرده بود که در سال‌های جوانی و به دلیل بدهی‌های مالی سنگین، مجبور شد برای مدتی به کارهای مختلفی مانند رانندگی تاکسی روی آورد. اما این وضعیت موقتی بود و پس از آن، او توانست با تمرکز بر معاملات بانکی و تجارت نفت، به یکی از چهره‌های شناخته‌شده در عرصه اقتصادی ایران تبدیل شود. رشد و پیشرفت‌های سریع او در دنیای کسب‌وکار باعث شد تا نامش در ردیف بزرگ‌ترین تاجران و فعالان اقتصادی کشور قرار گیرد.
امپراتوری اقتصادی بابک زنجانی بابک زنجانی با راه‌اندازی و تأسیس مجموعه‌ای از شرکت‌ها، از جمله شرکت «توسعه سرمایه‌گذاری ایرانیان»، به سرعت توانست جایگاه خود را در دنیای تجارت ایران محکم کند. او در مدت زمانی کوتاه به یکی از بزرگ‌ترین فعالان اقتصادی کشور تبدیل شد و موفق شد با ایجاد شبکه‌ای گسترده از شرکت‌های داخلی و بین‌المللی، تأثیر زیادی در عرصه‌های مختلف اقتصادی بگذارد. زنجانی به‌ویژه در دوران تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، به عنوان یک بازیگر اصلی در دور زدن تحریم‌ها و فروش نفت ایران شناخته شد. البته این‌که او چگونه وارد این عرصه شد نیز خود پرسش بزرگیست. 

فعالیت‌های کلیدی اقتصادی زنجانی شامل موارد زیر است:
صادرات نفت : یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های زنجانی در آن دوران، فروش نفت ایران به بازارهای جهانی در شرایط تحریم بود. او ادعا می‌کرد که توانسته میلیاردها دلار نفت ایران را به کشورهای مختلف بفروشد و این معاملات به دور از چشمان نهادهای بین‌المللی انجام شده است.
شبکه گسترده شرکت‌ها : زنجانی با ایجاد یک شبکه پیچیده از شرکت‌ها در داخل و خارج از ایران، که در زمینه‌هایی همچون نفت، گاز، حمل‌ونقل و بانکداری فعالیت می‌کردند، توانست به یکی از بازیگران اصلی اقتصاد کشور تبدیل شود. این شبکه نه تنها در عرصه‌های اقتصادی بلکه در روابط تجاری با کشورهای مختلف نیز تأثیرگذار بود.
ارتباطات با بخش دولتی و خصوصی : ارتباطات نزدیک زنجانی با مقامات دولتی به او این امکان را داد تا در قراردادهای نفتی و بانکی امتیازات ویژه‌ای دریافت کند. این ارتباطات سبب شد تا او بتواند منابع مالی زیادی به دست آورد و در برخی از پروژه‌های بزرگ دولتی و خصوصی نقش برجسته‌ای بازی کند.
بیشتر بخوانید : مرجان شیخ‌الاسلامی‌ آل‌آقا کیست؟/ همه چیز درباره متهم فراری پرونده بزرگ‌ترین اختلاس ایران
ارتباطات سیاسی و نقش در اقتصاد بابک زنجانی همواره به ارتباطات سیاسی خود افتخار می‌کرد. وی مدعی بود که توانسته با استفاده از این ارتباطات، نقشی کلیدی در انتقال پول و نفت ایران در دوران تحریم ایفا کند. با این حال، همین ارتباطات او را در مظنون اتهامات گسترده فساد مالی قرار داد.
پرونده‌های قضایی و اتهامات در سال 1392، بابک زنجانی به عنوان یکی از متهمان اصلی در پرونده‌های فساد مالی بزرگ ایران مطرح شد. او به اتهام اختلاس از منابع نفتی و عدم بازپرداخت بدهی‌های سنگین به وزارت نفت دستگیر و محاکمه شد. این پرونده با اتهامات متعددی همراه بود که در نهایت به تبدیل او به یکی از چهره‌های جنجالی و سمبل فساد اقتصادی در ایران انجامید.

اتهامات اصلی: اختلاس از درآمد‌های نفتی : زنجانی متهم شد که میلیارد‌ها دلار از درآمد‌های نفتی کشور را به نفع خود برداشت کرده است.
عدم بازپرداخت بدهی‌ها به دولت : یکی از اتهامات اصلی او، عدم بازپرداخت بدهی‌های چند میلیارد دلاری به وزارت نفت ایران بود.
سوءاستفاده از موقعیت‌های دولتی : زنجانی از ارتباطات و موقعیت‌های خاص خود در دولت برای بهره‌برداری‌های مالی غیرقانونی و دسترسی به قراردادهای انحصاری استفاده کرده بود.
فروش غیرقانونی میعانات نفتی : او همچنین به فروش غیرقانونی میعانات نفتی ایران وپرداخت‌نکردن درآمدهای حاصل از آن به دولت متهم شد.
انتقال غیرقانونی طلا به ترکیه : از دیگر اتهامات وی، انتقال مقادیر زیادی طلا به ترکیه بود که پس از شکایات مختلف از سوی نهادهای دولتی و قضایی مطرح شد.
اقدامات قضایی و تلاش‌ها برای بازگرداندن دارایی‌ها در بهمن ماه 1392، محسنی اژه‌ای، دادستان کل کشور، اعلام کرد که کلیه اموال بابک زنجانی در داخل و خارج از کشور توقیف شده است. وی همچنین اشاره کرد که زنجانی در معرفی دارایی‌های خود همکاری کرده است. براساس گزارشات، بدهی زنجانی به وزارت نفت ایران حدود 9000 میلیارد تومان ارزیابی شده بود و برای تسویه این بدهی‌ها، دارایی‌های وی توقیف شده است.
با این حال، برخی مقامات دیگر، از جمله مصطفی پورمحمدی و عزت‌الله یوسفیان ملا، معتقد بودند که دارایی‌های زنجانی در داخل کشور تنها بخش کوچکی از بدهی‌های او را پوشش می‌دهد. یوسفیان ملا اعلام کرد که دارایی‌های داخل ایران حتی در خوشبینانه‌ترین حالت 4000 میلیارد تومان ارزیابی شده که قادر به پرداخت کل بدهی‌ها نیست.
از آنجا که زنجانی حساب‌های بانکی بسیاری در کشورهای مختلف داشت، برخی از این کشورها حاضر نبودند دارایی‌های وی را به ایران بازگردانند. در یکی از موارد، کشور مالزی فقط با شرایط خاص و پرداخت رشوه، اجازه بازگرداندن دارایی‌های زنجانی را به ایران داد.
در فروردین 1393، رئیس کمیسیون اصل 90 مجلس شورای اسلامی اعلام کرد که ادعای زنجانی مبنی بر بلوکه شدن 2 میلیارد یورو از دارایی‌هایش در خارج از کشور صحت ندارد. وی افزود که این ادعا دروغ بوده و به جای این پول، زنجانی املاک و سرمایه‌های دیگری در خارج از کشور دارد که ایران در تلاش است تا آنها را به پول تبدیل کرده و به کشور بازگرداند.
قرار گرفتن در فهرست تحریم‌ها بابک زنجانی به دلیل نقش برجسته‌اش در دور زدن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و تسهیل انتقال منابع مالی نفتی ایران، در فهرست تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفت. در دسامبر 2012، اتحادیه اروپا نام او را به دلیل «کمک به دور زدن تحریم‌های ایران از طریق نقش کلیدی در تجارت نفت ایران و جابجایی پول نفت به ایران» در فهرست تحریم‌های خود قرار داد. این اقدام پس از آن صورت گرفت که زنجانی به‌عنوان یکی از واسطه‌های اصلی در فروش نفت ایران در دوران تحریم شناخته شد.
پس از اعمال تحریم‌ها، زنجانی در مصاحبه‌ای با خبرگزاری رویترز اعلام کرد که هیچ‌گونه تخلفی از قوانین اتحادیه اروپا نداشته و نفت را در کشور‌هایی که از تحریم‌ها معاف بودند، به فروش رسانده است. او همچنین تصریح کرد که هیچ ارتباط خاصی با دولت ایران ندارد و عمده فعالیت‌های تجاری‌اش در عراق متمرکز است.
تحریم‌های اتحادیه اروپا نه تنها شامل خود زنجانی می‌شد، بلکه 15 شرکت خارجی تحت مالکیت او نیز در این فهرست قرار گرفتند. این تحریم‌ها محدودیت‌های زیادی را در زمینه تجارت و دسترسی به بازار‌های مالی برای او و شرکت‌هایش به دنبال داشت. علاوه بر تحریم‌های اتحادیه اروپا، ایالات متحده نیز از آوریل 2013، زنجانی و مؤسسات مرتبط با او را به تسهیل دور زدن تحریم‌های ایران متهم کرد. دیوید کوهن، معاون وزارت دارایی آمریکا، اعلام کرد که ایران از طریق زنجانی و همکارانش از روش‌های غیرقانونی نظیر پول‌شویی برای جابجایی نفت و منابع مالی خود استفاده کرده است. این اقدامات به‌طور مستقیم به نقض تحریم‌های بین‌المللی منجر شده و هدف از آنها جلوگیری از سوءاستفاده از سیستم مالی جهانی بود.
با این حال، در مهر 1393، وزارت خزانه‌داری بریتانیا تحریم‌های خود علیه زنجانی را لغو کرد. اما تنها یک ماه بعد، اتحادیه اروپا دوباره نام او را در فهرست تحریم‌های خود قرار داد.

اقدامات وزارت اطلاعات وزارت اطلاعات ایران نیز در روند پیگیری پرونده بابک زنجانی دخالت داشت و اعلام کرد که این وزارتخانه توانسته است عوامل نفوذی زنجانی در زندان را شناسایی و از مداخلات غیرقانونی در روند پرونده جلوگیری کند. همچنین، این وزارتخانه به پیگیری فعالیت‌های اقتصادی و مالی وی در داخل و خارج از کشور پرداخته و در این راستا اقداماتی را برای جلوگیری از انتقال غیرقانونی دارایی‌ها به خارج از کشور انجام داده است.
حکم دادگاه وزارت اطلاعات ایران در پیگیری پرونده بابک زنجانی نقش فعالی بازی کرد. این وزارت‌خانه اعلام کرد که توانسته است عوامل نفوذی زنجانی را که در زندان فعالیت می‌کردند شناسایی کند و مانع از هرگونه مداخله غیرقانونی در روند قضایی پرونده شود. افزون‌براین، وزارت اطلاعات تحقیقات گسترده‌ای درباره فعالیت‌های مالی و اقتصادی بابک زنجانی در داخل و خارج از کشور انجام داد و تدابیری برای جلوگیری از انتقال غیرمجاز دارایی‌های او به خارج از مرزها اتخاذ کرد. این اقدامات، به‌ویژه در زمینه مسدود کردن راه‌های فرار مالی و جلوگیری از خروج منابع مالی کشور، از اهمیت بالایی برخوردار بود.
وضعیت کنونی بابک زنجانی، میلیاردر جنجالی ایران، همچنان در کانون توجهات قرار دارد. در تاریخ 9 دی 1403، وکیل او تصویری از زنجانی منتشر کرد که در آن وی در خارج از زندان دیده می‌شد، این موضوع سبب شد تا شایعاتی در مورد آزادی احتمالی وی در رسانه‌ها منتشر شود. با این حال، هیچ‌گونه تأیید یا تکذیبی از سوی مقامات رسمی در این باره صورت نگرفته است. پیش‌تر، در شهریور 1403 اعلام شد که حکم اعدام زنجانی به 20 سال حبس تبدیل شده و او اکنون در حال گذراندن دوران محکومیت خود است. باوجود این، وضعیت حقوقی و قضایی او همچنان مبهم است و گمانه‌زنی‌ها درباره آینده‌اش ادامه دارد.

تأثیرات اجتماعی و اقتصادی پرونده بابک زنجانی تأثیرات ژرفی بر جامعه و اقتصاد ایران گذاشته است. فساد مالی گسترده او، سبب شد که اعتماد عمومی به سیستم اقتصادی و مدیریتی کشور به شدت کم شود. بسیاری از مردم ایران، پرونده بابک زنجانی را نمادی از فساد سیستماتیک در کشور می‌دانند. همچنین فعالیت‌های زنجانی در دور زدن تحریم‌ها، توجه بسیاری از نهاد‌های بین‌المللی را به فساد اقتصادی در ایران جلب کرد.