بزرگنمايي:

بازار آریا - رویا نصیری/ پژوهشگر حوزه اجتماعی درآمدهای دولت به دو نوع درآمدهای مالیاتی و غیرمالیاتی تقسیم ‌می‌شود که ایده‌آل‌ترین منبع درآمدی برای دولت‌ها، به‌دلیل ماهیت پایدار آن، درآمدهای مالیاتی است. این پایداری از جهت پیش‌بینی‌پذیری و تنوع در منابع مالیاتی (تنوع مؤدیان) تبیین می‌شود. بر همین اساس، کشورهای توسعه‌یافته برای نیل به سلامت اقتصادی، بر این ظرفیت درونی و پایدار تکیه کرده‌اند.
به این ترتیب، نسبت مالیات دریافتی به تولید ناخالص داخلی کشورهایی همچون نروژ، کانادا و آمریکا، به‌ترتیب 54 ، 31 و 27درصد است. علاوه بر این، تجربیات کشورهای دیگری همچون کشورهای حاشیه خلیج فارس، که در ساختار اقتصادی آنها از نفت به عنوان عامل اصلی توسعه استفاده شده‌ است، بیانگر تمایل این کشورها به رشد درآمد‌های مالیاتی است. برای مثال در سال 2017، نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در کشور عربستان بالغ بر 3 درصد عنوان شد که این نسبت در سال 2021 به 9درصد افزایش یافت. مالیات در ایران برخلاف روند حاکمه در کشورهای توسعه‌یافته، به‌طور کل سهم قابل‌توجهی در منابع عمومی دولت ندارد. البته طی دهه گذشته، این سهم تا میزانی در بودجه سنواتی کشور نقش پررنگ‌تری را نسبت به قبل ایفا کرده ‌است.
نمود این نکته را می‌توان در سهم درآمدهای مالیاتی در منابع عمومی دولت در طی سال‌های 1393، 1397 و 1403 مشاهده کرد که سهم درآمدهای مالیاتی در هر سال به‌ترتیب به 23، 36و 53 درصد رسیده ‌است. علت افزایش توجه به مالیات را می‌توان عواملی همچون تحریم، کاهش فروش نفت در مقاطعی خاص، تمایل سیاستگذاران و مدیران در پایدارسازی منابع بودجه‌ای و... دانست؛ با‌این‌حال، این میزان فاصله قابل‌توجهی با وضعیت مطلوب خود دارد. علاوه بر این، علت عمده رشد بخش قابل‌توجهی از این سهم را می‌توان در افزایش ردیف‌های مالیاتی همچون مالیات بر انواع خودروهای سواری و وانت دوکابین، مالیات بر واحدهای مسکونی گران‌قیمت، درآمد حاصل از یک‌درصد نرخ مالیات ارزش افزوده موضوع ماده 43 قانون مالیات ارزش افزوده مصوب 1400، افزایش 70درصدی تعداد مؤدیان حقوقی و افزایش 65درصدی تعداد مؤدیان حقیقی از سال 1400 تا 1402 و... دانست.
فرار مالیاتی و رازهای نهفته در آن
فرار مالیاتی یک موضوع مهم در سطح جهانی است که می‌تواند درآمدهای دولت را تضعیف کرده و بر ثبات اقتصادی جوامع اثرگذار باشد. فرار مالیاتی به‌عنوان عملی غیرقانونی، به شرایط عدم پرداخت مالیات به دولت توسط مشمولان قانونی مالیات، اطلاق می‌شود که اشکال و مدل‌های مختلفی ازجمله هزینه‌های متورم، معاملات نقدی، گزارش کمتر از درآمد، حساب‌های خارج از کشور و کسب‌و‌کارهای ثبت‌نشده و... را شامل می‌شود. به‌گفته مدیر کل روابط‌عمومی سازمان امور مالیاتی در اواخر شهریور 1403، بالغ بر 29همت، از محل فرار مالیاتی کشف شده ‌است که این حجم از فرار مالیاتی منتج به چالش در وضعیت حکمرانی و اقتصاد کشور شده ‌است.
فرهنگ مالیاتی
تحقیقات گوناگون فرار و اجتناب مالیاتی را برآیند بها ندادن به فرهنگ مالیاتی دانسته‌اند. مالیات به‌عنوان یک درآمد ملی، حاصل مشارکت مردم در تامین آن است و مستقیما متاثر از فرهنگ مالیاتی جامعه است. فرهنگ مالیاتی از عناصر مختلفی از جمله طرز نگرش‌ها، بینش‌ها، ارزش‌های اجتماعی، قوانین جاری و میزان آگاهی مردم از مالیات تشکیل می‌شود. با بررسی مقالات سامانه مدیریت اطلاعات پژوهشی، فرهنگ مالیاتی در ایران تحت‌تاثیر عوامل مختلفی همچون عوامل فردی، اجتماعی، اعتقادی، سازمانی، قانونی، سیاسی و اقتصادی قرار دارد. بر این اساس، با توجه به عوامل ذکرشده، به‌منظور حرکت مثبت در روند پرداختی مالیات، باید شیوه صحیحی در نظام مالیاتی کشور همراه با استفاده از ظرفیت‌های نوین، با توجه به عوامل فوق‌الذکر، اتخاذ کرد.
نگرش مردم تابعی از سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی را می‌توان شامل مولفه‌های مختلفی همچون هنجارها، اعتماد، شبکه روابط، مشارکت و... دانست که مولفه اعتماد را می‌توان مهم‌ترین متغیر تعیین‌کننده آن در نظر گرفت. به عقیده صاحب‌نظران، اعتماد دارای سطوح مختلفی است که اعتماد سازمانی به عنوان یکی از این سطوح، میزان اعتماد افراد جامعه را نسبت به سازمان و ساختارهای دولتی، خصوصی و حاکمیتی می‌سنجد. طبق پیمایش ملی سرمایه اجتماعی در سال 97، «سازمان امور مالیاتی کشور» رتبه 23 از 27 سازمان مورد سنجش را در شاخص اعتماد سازمانی کسب کرد. از این بین، بالغ بر نیمی از پاسخ‌دهندگان شاغل، که یکی از گروه‌های اصلی مؤدیان محسوب می‌شوند، میزان اعتماد کمی نسبت به سازمان امور مالیاتی داشتند و تنها 13درصد از آنها اعتماد خود را نسبت به این سازمان مثبت عنوان کردند. علاوه بر این، بر اساس یافته‌های پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان سال 1394 (موج سوم)، بالغ بر 50درصد از پاسخ‌دهندگان، وضعیت مالیات‌ستانی را ناعادلانه عنوان کرده و تنها 14درصد از آنها این وضعیت را عادلانه تلقی کردند. علاوه بر این، بیش از 50درصد از پاسخ‌دهندگان، ثروتمندان را به عنوان اقشاری که به فرار مالیاتی دست می‌زنند، متهم کرده و کمتر از 10درصد از آنها با این گزاره مخالفت کردند. در سنجش میزان اثر بخشی مالیات در بهبود خدمات دولتی نیز عمده پاسخ‌دهندگان تاثیر مالیات را در بهبود خدمات دولتی ناچیز دانستند و تنها 11درصد از پاسخ دهندگان جواب مثبتی به تاثیر پرداخت مالیات بر بهبود خدمات دولتی داده‌اند. پیش‌بینی می‌شود یافته‌های حاصل از پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان سال 1403 (موج چهارم) که به عنوان سندی محرمانه تلقی شده است، با توجه به جنبش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و سیاسی که تا به امروز رخ داده ‌است، بیانگر وضعیتی نه‌چندان مطلوب در شاخص‌های فوق و نگرش ایرانیان نسبت به مالیات باشد.
ابزار نرم مقابله با فرار مالیاتی
مقابله با فرار مالیاتی باید به‌صورت همدلانه و نرم انجام پذیرد تا اثر مثبتی بر اذهان داشته باشد. از این رو، با وجود فشار و نوسانات اقتصادی و به دنبال آن کاهش میزان اعتماد و شکاف میان دولت و ملت، لازم است سازمان امور مالیاتی با استفاده از رسانه به شیوه درست، به شفاف‌سازی امور خود بپردازد. استفاده درست از رسانه و تلنگر‌های مختلف، سبب می‌شود مخاطب بیشتر از قبل با مالیات، سازوکار سازمان، نحوه پرداخت و... آشنا شود و به آن اعتماد کند. این امر موجب می‌‌شود نگرش افراد نسبت به مالیات سبز شده و فرار مالیاتی کمتری رخ دهد؛ چرا که افراد اطمینان می‌یابند که تمامی عایدات مالیاتی صرف بهتر شدن جامعه خواهد شد.