بازار آریا - تسنیم / سیاست‌گذاری‌های ارزی که این روزها در دستور کار قرار گرفته و به‌ دنبال آن نرخ ارز در بازار غیررسمی را با رشد مواجه کرده، دقیقاً شبیه سیاست‌هایی است که در سال 97 منجر به افزایش نرخ ارز تا حوالی 19 هزار تومان شد.
یکی از آسیب‌شناسی‌های اقتصاد ایران جدا از تمام مواردی که توسط کارشناسان مطرح می‌شود، روایت‌های اشتباه یا روایت‌های سانسورشده از وقایع اقتصادی در سال‌های گذشته است، سانسورهایی که بعضاً سیاست‌گذار را در اتخاذ تصمیمات جدید به گمراهی می‌کشاند و تجویز نسخه‌های غلط گذشته را مجدداً تئوریزه می‌کند.
به‌بهانه تشکیل بازار توافقی ارز و شوکی که عدول از سیاست تثبیت به نرخ ارز در بازار غیررسمی وارد کرد و نرخ دلار در بازار آزاد به بیش از 77 هزار تومان رسید، بد نیست نگاهی به تجربیات جهش و تثبیت ارز در سال 97 بیندازیم.
وضعیت بازار ارز در سال 96
همان‌طور که در نمودار زیر مشخص است نرخ ارز در فروردین سال 96 حدود 3800 تومان است. در آن مقطع اختلاف چندانی بین نرخ ارز رسمی و نرخ ارز غیررسمی (بازار آزاد) نبود. از اواسط سال 96 به‌دلیل روی کار آمدن ترامپ و تشدید تحریم‌ها، نرخ ارز کم‌کم در بازار بالا آمد و در فروردین 97 به بیش از 5 هزار تومان رسید.

همان‌طور که در نمودار زیر مشخص است، نرخ ارز که در فروردین 96 حدود 3800 تومان بود در فروردین 97 به بیش از 5200 تومان صعود کرده بود.

فروردین 97 و تولد ارز 4200تومانی
رشد نرخ ارز در بازار آزاد و رسیدن آن به بیش از 5 هزار تومان در حالی که نرخ ارز رسمی در محدوده 3800 تومان بود، سیاست‌گذار ارزی را بر آن داشت تا نرخ ارز را در 4200 تومان تثبیت کند،
در همین راستا در فروردین 97، ارز 4200 تومانی متولد شد و مهدی جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور اعلام کرد تمام نیازهای ارزی کشور با این نرخ پاسخ داده می‌شود.
سیاست تخصیص ارز 4200 تومانی برای واردات تمام کالاها تا خرداد ماه پیش رفت و در خرداد ماه مسئولان وقت تبصره‌ای به این سیاست زدند و عنوان کردند به‌دلیل شرایط بحرانی ارز، واردات برخی کالاهای غیرضرور ممنوع است و تنها به یک سری از کالاها ارز 4200 تومانی تعلق می‌گیرد.
راه‌افتادن سامانه نیما در اردیبهشت 97
در اردیبهشت 97 در شرایطی که نرخ ارز رسمی 4200 تومان بود سامانه نظام مبادلات یکپارچه ارزی راه افتاد. سازوکار این سامانه به این صورت بود که صادرکنندگان غیرنفتی از جمله پتروشیمی‌ها و فولادی‌ها ارز خود را با نرخ 4200 تومان عرضه می‌کردند و سایر صادرکنندگان خرد می‌توانستند با نرخی نزدیک به نرخ بازار آزاد (حدود 6500 تومان) عرضه کنند.
کسرایی‌پور مدیرکل وقت سیاستها و مقررات ارزی در 17 تیرماه 1397 در توضیح مقررات ارزی جدید می‌گوید: اولویت‌بندی کالاها در شرایط کنونی بدین صورت است که دارو و کالاهای اساسی در گروه نخست قرار دارند و ارز مربوط به آن از منبع بانک مرکزی حاصل از صادرات نفت و میعانات گازی تأمین می‌شود (ارز 4200تومانی).
کسرایی‌پور افزود: گروه دوم، کالاهای واسطه‌ای و ماشین‌آلات هستند و منبع تأمین ارز آن ارز حاصل از صادرات غیرنفتی 80درصدی است (ارز 4200تومانی).
وی اضافه کرد: منبع تأمین ارز گروه سوم کالایی نیز که برخی از آنها کالاهای مصرفی هستند و اهمیت کمتری از 2 گروه قبلی دارند، 20 درصد ارز حاصل از صادرات گروه دوم صادرکنندگان (صادرکنندگان خُرد) است (6500تومانی).
مدیرکل سیاستها و مقررات ارزی بانک مرکزی ادامه داد: پیش‌بینی می‌شود با اجرایی شدن کامل این موضوع، قیمت ارز روند کاهشی داشته باشد.
سیف رفت، همتی آمد/ مرداد 97، همتی و ایده تعمیق بازار ثانویه نیما
دقیقاً مشابه اتفاقاتی که این روزها در حوزه ارزی رخ داد، در اواخر تابستان 97 رخ داد. با رشد نرخ ارز غیررسمی در مرداد ماه 97 ولی‌الله سیف بانک مرکزی را ترک کرد و عبدالناصر همتی جایگزین وی شد. همتی با ایده تعمیق نیما به‌دنبال مهار اسب سرکش دلار در بازار غیررسمی بود، سیاستی که نه‌تنها نتوانست نرخ ارز غیررسمی را کاهش دهد بلکه موجبات جهش آن را فراهم کرد.
در مرداد 97 صادرکنندگان غیرنفتی نیز که تا کنون موظف بودند ارز خود را به‌نرخ 4200 تومان در نیما عرضه کنند در واقع به عرضه‌کنندگان ارز با نرخ نزدیک به بازار غیررسمی پیوستند، در آن مقطع نرخ ارز در بازار آزاد حدود 8500 تومان بود و صادرکنندگان غیرنفتی نیز به عرضه‌کنندگان ارز با این نرخ پیوستند،
به‌بیانی دیگر عمیق شدن بازار ثانویه یعنی عرضه کلیه ارزهای صادراتی در بازار ثانویه با نرخ توافقی که احتمالاً در کانال 8500 تومان قرار دارد، از سوی دیگر ازآن‌جا که کلیه ارزهای حاصل از صادرات به غیر از 20 درصد مربوط به محصولات کشاورزی در سامانه نیما و با نرخ رسمی (4200تومانی سابق) عرضه می‌شد، تأمین ارز محصولات مورد نیاز کارخانجات با نرخ رسمی صورت می‌گرفت.
تعمیق نیما همانا، جهش 100درصدی دلار همانا
حالا قرار است بازار ثانویه تعمیق شود و ارزهای صادراتی با نرخ توافقی نزدیک به بازار آزاد در اختیار کارخانه‌جات که کالاهای آنها در گروه 2 دسته‌بندی شده بود قرار گیرد، به این ترتیب کلیه کالاهای تولید داخل با جهش قیمت 100درصدی آن هم به‌صورت رسمی مواجه خواهد شد، در این بین انتفاع اصلی نصیب پتروشیمی‌ها و صادرکنندگان فولادی شبه‌دولتی که اخیراً از رانتهای رسانه‌ای نیز بهره‌مند شده‌اند خواهد شد.
تعمیق نیما یا به‌عبارتی اجازه عرضه ارزهای صادراتی غیرنفتی با نرخی نزدیک به نرخ ارز غیررسمی، باعث شد نرخ ارز در بازار غیررسمی از محدوده 9 هزار تومان با 100 درصد رشد در مهر ماه 97 به بیش از 18 هزار تومان برسد.

همان‌طور که سیاست تعمیق نیما منجر به جهش نرخ ارز غیررسمی در آن برهه شد، هم‌اکنون نیز با برچیده شدن نیما و تعمیق بازار توافقی (عرضه ارزهای صادرکنندگان غیرنفتی ـ پتروشیمی و فولادی ـ با نرخ توافقی) شاهد آن هستیم. در 24 آذر 1403 نیز به‌دنبال اجرای این سیاست و دقیقاً به‌محض برچیده شدن نیما و تعمیق بازار توافقی، نرخ ارز در بازار غیررسمی با جهش روبه‌رو شد.
خداحافظی با سیاست تثبیت و تولد سیاست ارز ترجیحی
این‌طور می‌توان گفت که با روی کار آمدن همتی و تعمیق نیما عملاً بانک مرکزی سیاست تثبیت ارزی را کنار گذاشت و سیاست ارز ترجیحی تولد پیدا کرد، در این سیاست ارز 4200تومانی فقط به کالاهای اساسی اختصاص می‌یافت و سایر نیازهای وارداتی کشور با ارز نیمایی که نرخ آن حدود 8500 تا 9 هزار تومان بود، تأمین می‌شد.

پس از تعمیق بازار نیما توسط همتی در مرداد و شهریور و به‌دنبال آن روند ادامه‌دار رشد نرخ ارز غیررسمی و پیک زدن دلار در 3 مهر ماه 97 در نرخ 18600 تومان، در آبان 97، مجموعه دولت و تیم اقتصادی آن، تصمیم به پافشاری بر نرخ نیما در حدود 9 هزار تومان کرد،
با اتخاذ این تصمیم و صدور پالس مقاومت بانک مرکزی در برابر افزایش بیشتر نرخ رسمی ارز، نرخ ارز در بازار غیررسمی که در اوایل مهر ماه به 18600 تومان رسیده بود توانست در اواسط آذرماه 97 تا 10 هزار تومان پایین آید.

در نهایت نیز سیاست بانک مرکزی بر این قرار گرفت که نرخ نیما را با نوسانی بسیار محدود بین 9 تا 10 هزار تومان نگه‌دارد تا بنا بر تجربه‌ای که از پافشاری بر تثبیت نرخ ارز رسمی به دست آورده بود، نرخ غیررسمی با نوسان بالا مواجه نشود، اتفاقاً این سیاست بانک مرکزی مؤثر واقع شد و سال 97 با نرخ نیمایی حدود 9.500 تومان و نرخ ارز غیررسمی حدود 13 هزار تومان به پایان رسید.
چرا دلار در مهر 97 به نزدیک 19هزار تومان رسید؟
بنابراین به‌طور خلاصه دلیل اصلی که منجر به جهش نرخ ارز غیررسمی از 9 هزار تومان تا نزدیکی 19 هزار تومان در بازار سیاه شد دقیقاً همزمان با سیاست تعمیق نیما بود. در برهه‌ای که به صادرکنندگان غیرنفتی بزرگ (پتروشیمی‌ها و فولادی‌ها) این اجازه داده شد که ارز خود را به‌جای نرخ 4200تومانی با نرخ بازار ثانویه که نرخی نزدیک به بازار آزاد بود عرضه کنند، نرخ ارز در بازار غیررسمی شروع به بالا رفتن کرد.
چه شد که نرخ غیررسمی ارز از 19هزار تومان به 10هزار تومان رسید؟
اتفاقاً زمانی که تیم سیاست‌گذاری ارزی دولت وقت متوجه این اشتباه شد که هرچه نرخ ارز رسمی را افزایش دهد، جز برای زمانی کوتاه، نرخ ارز رسمی به نرخ غیررسمی نزدیک نمی‌شود و مجدداً نرخ غیررسمی رشد می‌کند، تصمیم به اصلاح این سیاست گرفت،
بنابراین بانک مرکزی تصمیم گرفت نرخ ارز رسمی را که همه صادرکنندگان غیرنفتی موظف به عرضه ارز با آن نرخ بودند (حدود 9هزار تومان)، سفت و سخت تثبیت کند، نرخ ارز در بازار غیررسمی کاهش یافت و از حدود 19 هزار تومان تا 10 هزار تومان نیز پایین آمد.
چرا در سال 1402 دلار در 60هزار تومان تثبیت شده بود؟
همان‌طور که در نمودار نرخ رسمی ارز مشخص است، با تثبیت نیما در محدوده 40 هزار تومان افسار رشد نرخ ارز در سال 1402 کشیده شده بود، در واقع در مدتی که نرخ نیما یا همان نرخ ارز رسمی کشور با اتخاذ سیاست تثبیت بانک مرکزی، در کریدوری محدود نوسان می‌کرد نرخ ارز در بازار غیررسمی نیز اگرچه با نوساناتی روبه‌رو شده بود، اما به‌طور میانگین در محدوده 60 هزار تومان تثبیت شده بود.

اتخاذ سیاست تثبیت بانک مرکزی علی‌رغم اتفاقات و شوک‌های بیرونی که حاصل از التهابات منطقه بود، موفق شده بود نرخ ارز غیررسمی را در طول سال 1402 در محدوده 60 هزار تومان به‌طور میانگین حفظ کند.

چرا دلار بازار آزاد در روند صعودی قرار گرفت؟
اما متأسفانه عبرت نگرفتن از سیاست‌گذاری‌های اشتباه گذشته، مجدداً دامن‌گیر اقتصاد ایران شده است. بانک مرکزی و کارشناسان نزدیک به این بانک با ارائه استدلال‌هایی نظیر حذف رانت و رسیدن به ارز تک‌نرخی از ابتدای سال 1403 تصمیم به افزایش نرخ نیما یا همان نرخ ارز رسمی گرفتند.

همزمان با شروع رشد نرخ نیما توسط بانک مرکزی به‌منظور رسیدن به ارز تک‌نرخی از ابتدای سال 1403، نرخ ارز در بازار غیررسمی نیز رشد خود را شروع کرد، دقیقاً از ابتدای امسال که نرخ نیما از حدود 40 هزار تومان در طول 6‌ـ7 ماه به نزدیکی 55 هزار تومان رسید، نرخ ارز در بازار غیررسمی نیز تا حدود 70 هزار تومان بالا آمد.

چرا دلار به 77هزار تومان رسید؟
اما دقیقاً مشابه اتفاقاتی که در سال 97 در حوزه سیاست‌گذاری ارزی افتاد، امروز نیز در حال وقوع است. در برهه‌ای که بانک مرکزی با قصد تک‌نرخ‌سازی ارز و به‌قصد تعمیق بازار توافقی سامانه نیما را برچید و نرخ ارز رسمی را از حدود 55 هزار تومان با جهشی به بیش از 61 هزار تومان رساند، نرخ ارز در بازار غیررسمی از 70 هزار تومان به بیش از 77 هزار تومان جهش کرد.

عدول بانک مرکزی از سیاست‌های تثبیتی و ایجاد نوسان‌های سنگین در نرخ ارز رسمی کشور، که یقیناً آثار تورم‌زای آن در ماه‌های آتی بیشتر مشهود می‌شود، نرخ ارز غیررسمی را در بازار سیاه به 77 هزار تومان رساند.