بازار آریا - دنیای اقتصاد - پریسا عرفانی : کارنامه حمل‌ونقل ریلی در سه فصل نخست سال‌جاری حاکی از تغییرات نزولی 1+3 متغیر کلیدی در این صنعت است. میزان حمل‌بار ریلی، بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌های باری و سرعت بازرگانی در 9‌ماهه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته روند کاهشی داشته‌است؛ ضمن اینکه در این مدت در بخش مسافری نیز از تعداد مسافران قطار حدود پنج‌درصد کاسته شده‌است. هرچند افزایش حجم ترانزیت در بازه مورد بررسی نسبت به مدت مشابه پارسال، یک نقطه امیدبخش در کارنامه عملکرد صنعت حمل‌ونقل ریلی محسوب می‌شود، اما تصویر کلی دریافتی از این صنعت چندان مطلوب نیست.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، کارنامه عملکرد حمل‌ونقل ریلی در 9‌ماه نخست سال‌1403 حاکی از چالش‌هایی است که این بخش در سال‌جاری با آنها مواجه بوده و برخی متغیرهای کلیدی آن افت پیدا کرده‌است، اما درمیان این دشواری‌‌‌‌‌‌ها، یک نشانه امیدوارکننده به چشم می‌خورد. در فصل پاییز، شاخص‌هایی مانند حمل ‌بار و ترانزیت روندی صعودی داشته‌است. این افزایش‌‌‌‌‌‌ها نقطه امیدوارکننده‌‌‌‌‌‌ای است و به‌نظر می‌رسد در صورت استمرار تغییرات صعودی در حجم‌ بار ترانزیتی، شرایط کلی صنعت حمل‌ونقل ریلی در ماه‌های پیش‌رو با بهبود همراه خواهدشد؛ در واقع هرچه بازار حمل ‌بار ریلی بزرگ‌تر شود، رغبت به سرمایه‌گذاری در این بخش بیشتر خواهدشد و دنباله آن مانند یک دومینو، سرمایه‌گذاری در بخش تامین واگن مسافری نیز خواهد بود. حمل‌‌‌‌‌‌ونقل ریلی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی زیرساخت‌های حمل‌ونقل در هر کشوری، نقش مهمی در تسهیل جابه‌‌‌‌‌‌جایی مسافران و کالاها و در نهایت در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کند.
در ایران نیز این بخش از حمل‌ونقل سهم بزرگی در جابه‌‌‌‌‌‌جایی‌ بار و مسافر دارد، اما این حوزه با چالش‌های جدی و متعددی روبه‌رو است که بر کارآیی و عملکرد آن تاثیرگذار بوده و مانع از بهره‌‌‌‌‌‌برداری کامل از ظرفیت‌های موجود در این صنعت می‌شود. در‌سالی که گذشت نیز صنعت حمل‌ونقل ریلی همچنان در برخی از حوزه‌‌‌‌‌‌ها با چالش روبه‌رو بود، اما در عین‌حال در برخی شاخص‌ها نیز بهبود حاصل شده‌است. گزارش 9 ماهه عملکرد صنعت حمل‌ونقل ریلی که از سوی انجمن صنفی حمل‌ونقل ریلی ایران بر اساس داده‌های ماهنامه شرکت راه‌آهن منتشر شده‌است، تصویری روشن از وضعیت حال‌حاضر این صنعت ارائه می‌کند.
بیلان حمل ‌بار ریلی
یکی از چالش‌های اصلی صنعت حمل‌ونقل ریلی، عدم‌یکپارچگی شبکه راه‌آهن با سایر بخش‌های حمل‌ونقل مانند بنادر و جاده‌‌‌‌‌‌هاست که موجب کاهش راندمان حمل‌ونقل ترکیبی و افزایش هزینه‌های لجستیک می‌شود. این مساله به‌ویژه بر حمل‌ونقل کالاهای تجاری و صنعتی تاثیر سوء دارد و باعث ایجاد وقفه‌‌‌‌‌‌ و افزایش زمان ترانزیت می‌شود. علاوه‌بر این، کاهش سهم حمل‌ونقل ریلی در جابه‌‌‌‌‌‌جایی‌بار نسبت به سایر مدهای حمل‌ونقل مانند جاده‌ای، نشان‌دهنده عدم‌جذابیت این بخش برای کاربران است که به دلیل مشکلاتی همچون تأخیرها و هزینه‌های بالای حمل‌ونقل ریلی، به استفاده از روش‌های دیگر تمایل دارند. در 9‌ماه نخست سال‌1403، روند حمل ‌بار داخلی با کاهش همراه شد. میزان باری که از طریق ریل در داخل کشور جابه‌‌‌‌‌‌جا شد، با کاهش 8.7‌درصدی نسبت به سال‌گذشته، به 28.88‌میلیون‌ تن رسید. 

در مقابل، حمل‌ونقل ترانزیتی عملکردی متفاوت داشت. حجم‌بار ترانزیتی در این بازه با رشد 44.3‌درصدی از 1.11‌میلیون‌تن در سال‌1402 به 1.61‌میلیون ‌تن در سال‌1403 افزایش‌یافت. این رشد قابل‌‌‌‌‌‌توجه می‌تواند ناشی از تغییر در سیاست‌های تجاری، افزایش همکاری‌های بین‌المللی یا بهبود شرایط ترانزیتی باشد. با درنظرگرفتن مجموع‌ بار حمل‌‌‌‌‌‌شده که شامل‌بار داخلی و ترانزیتی است، کل میزان جابه‌‌‌‌‌‌جایی‌بار به 30.48‌میلیون‌تن می‌رسد. این رقم در مقایسه با مدت مشابه سال‌گذشته، کاهش 6.9‌درصدی را نشان می‌دهد. گذشته از این ماجرا سهم ریل از ترانزیت کالا در ایران در حال‌حاضر حدود 10‌درصد است و عمده ترانزیت از طریق جاده انجام می‌شود که این متغیر هم نیازمند بهبود است.
افت بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌های باری
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌ها و سرعت بازرگانی از جمله شاخص‌های مهم در حمل‌بار ریلی است که نشان‌دهنده چابکی و کارآمدی سیستم حمل‌ونقل ریلی است. این دو عامل نقش حیاتی در ارزیابی کارآیی و بهبود فرآیندهای لجستیکی دارند. در سال‌های اخیر، بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌های باری روندی نزولی را تجربه کرده‌است که قابل‌‌‌‌‌‌توجه است.
در سال‌جاری میانگین بهره‌‌‌‌‌‌وری ماهیانه به 69,727‌تن‌-‌کیلومتر رسیده که کاهش 10.2‌درصدی را نشان می‌دهد. همچنین سرعت بازرگانی واگن‌‌‌‌‌‌های باری نیز با افت 2.9‌درصدی به 2.97‌کیلومتر بر ساعت کاهش ‌یافته‌است. بررسی بهره‌‌‌‌‌‌وری ماهانه واگن‌‌‌‌‌‌های باری در چهار سال‌اخیر نیز حاکی از کاهش مداوم این متغیر بوده‌است. در سال‌1400، میانگین بهره‌‌‌‌‌‌وری ماهانه واگن‌‌‌‌‌‌های باری حدود 93,800‌تن -‌کیلومتر بود، اما این رقم در سال‌1401 با کاهش 11.3‌درصدی به 83,200‌تن‌-‌کیلومتر رسید. روند کاهشی ادامه یافت و در سال‌1402، بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌های باری 6.6‌درصد دیگر کاهش‌یافت و به 77,700‌تن‌-‌کیلومتر رسید. در نهایت، در سال‌1403، این شاخص به 69,727‌تن‌-‌کیلومتر رسید‌که کاهش 10.2‌درصدی را نسبت به سال‌قبل نشان می‌دهد. این کاهش مداوم در بهره‌‌‌‌‌‌وری، به منزله آژیر هشداری است که صدای آن باید به فوریت شنیده و اقدامی برای بهبود وضع موجود انجام شود. این افت مداوم در بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌ها می‌تواند ناشی از عوامل مختلف باشد، از جمله تغییرات در میزان‌بار داخلی، به‌کارگیری ظرفیت‌های جدید واگن‌‌‌‌‌‌ها، یا محدودیت‌های زیرساختی و عملیاتی که بر کارآیی سیستم تاثیر می‌گذارند.
بالا و پایین سرعت بازرگانی
یکی از اصلی‌ترین چالش‌های حمل‌ونقل ریلی بار، کاهش سرعت سیر بازرگانی قطارهای باری است. امسال سرعت بازرگانی واگن‌‌‌‌‌‌های باری کاهش 2.9درصدی را تجربه‌کرده و به 2.97کیلومتر بر ساعت رسیده‌است. بررسی «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد مهم‌ترین دلایل این کاهش سرعت شامل کمبود تجهیزات تخلیه و بارگیری، کمبود سکوها و انبار در مقصد و نیز توقف‌بار در گمرک است. علاوه‌بر این، سیاست اولویت‌‌‌‌‌‌دهی به حمل مسافر نسبت به بار، به‌ویژه در ایام تعطیلات که تردد قطارهای مسافری افزایش می‌‌‌‌‌‌یابد، تاثیر منفی بر سرعت سیر بازرگانی دارد. از سوی دیگر، کمبود تجهیزات و امکانات تخلیه در برخی مراکز بارگیری موجب کندی در عملیات تخلیه و بارگیری می‌شود. 
برای افزایش سرعت سیر بازرگانی قطارهای باری، ضروری است که کمیت و کیفیت ناوگان ریلی بهبود یابد و سیاست‌های موجود به‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌ای اصلاح شوند که حمل‌بار به‌‌‌‌‌‌طور جدی‌‌‌‌‌‌تری مورد‌توجه قرار گیرد. روند تغییرات سرعت بازرگانی واگن‌‌‌‌‌‌های باری طی چهار سال‌اخیر(از سال‌1400 تا 1403) نشان‌دهنده کاهش مستمر این متغیر کلیدی است. سرعت بازرگانی که به‌معنای «متوسط مسافت پیمایش واگن‌‌‌‌‌‌های باری تقسیم بر تعداد روزهای دوره در 24 ساعت» است، با واحد‌کیلومتر بر ساعت اندازه‌‌‌‌‌‌گیری می‌شود. در سال‌1400، میانگین سرعت بازرگانی حدود 4‌کیلومتر بر ساعت بود، اما این میزان در سال‌1401 با کاهشی 14.3‌درصدی به حدود 3.43‌کیلومتر بر ساعت رسید. روند کاهشی در سال‌1402 ادامه یافت و سرعت به 3.06‌کیلومتر بر ساعت کاهش‌یافت که نشان‌دهنده افت 10.8‌درصدی نسبت به سال‌قبل بود. در نهایت، در 9 ماه نخست سال‌1403 این مقدار به 2.97‌کیلومتر بر ساعت رسیده که نسبت به سال‌قبل 2.9‌درصد کاهش داشته‌است.

تغییرات سرعت بازرگانی واگن‌‌‌‌‌‌های باری در چهار فصل اخیر نیز نشان‌دهنده نوسان جالب‌توجهی است. در سه‌‌‌‌‌‌ماه چهارم سال‌1402، سرعت بازرگانی 2.86کیلومتر بر ساعت بود که نسبت به دوره قبلی حدود 6‌درصد افزایش داشت. این روند مثبت ادامه یافت و در سه‌‌‌‌‌‌ماه اول 1403، سرعت بازرگانی به 3.04کیلومتر بر ساعت رسید، اما این روند افزایشی، دوام نداشت و در سه‌‌‌‌‌‌ماه دوم 1403، سرعت بازرگانی به 2.72کیلومتر بر ساعت کاهش‌یافت، با این‌حال در سه‌‌‌‌‌‌ماه سوم 1403، سرعت دوباره افزایش پیدا‌کرده و به 3.01کیلومتر بر ساعت رسیده که نشان از رشد حدود 10‌درصدی نسبت به فصل تابستان دارد.
سرمایه‌گذاری صفر در واگن مسافری
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، در 9‌ماهه نخست سال‌1403، بخش مسافری حمل‌ونقل ریلی با کاهش قابل‌توجه در شاخص‌های کلیدی مواجه شد. تعداد مسافران در این بازه زمانی به 23.032‌میلیون نفر رسید ‌که نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته کاهش قابل‌توجهی داشته‌است. این کاهش، به‌ویژه در مقایسه با رشد 2.10درصدی سال‌1402، نشان‌دهنده یک روند معکوس از میزان اقبال به مسافرت با قطار است. کاهش پنج‌درصدی تعداد مسافران قطار در کنار افت هفت‌درصدی شاخص مسافر –‌کیلومتر در 9‌ماهه نخست امسال، بیانگر اقبال کمتر از پیش به سفر با ناوگان ریلی است.
این تغییرات منفی در کنار کاهش بهره‌‌‌‌‌‌وری ماهانه و میزان پیمایش واگن‌‌‌‌‌‌ها بیانگر وضعیت نامطلوب حمل‌ونقل مسافری ریلی در سال‌جاری است. گزارش عملکرد 9‌ماهه حمل‌ونقل ریلی نشان می‌دهد تعداد واگن‌‌‌‌‌‌های مسافری در این مدت بدون تغییر نسبت به سال‌گذشته در حدود
1850-1830 دستگاه باقی‌مانده‌ که نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری کافی برای افزایش ظرفیت ناوگان و نوسازی این بخش صورت نگرفته‌است. فرسودگی ناوگان مسافری، یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود در حمل‌ونقل ریلی ایران است. بخش بزرگی از واگن‌‌‌‌‌‌های موجود در کشور قدیمی هستند و این مشکل به‌‌‌‌‌‌طور مستقیم بر سرعت قطارها، هزینه‌های تعمیر و نگهداری، ایمنی سفرها و کیفیت خدمات تاثیر منفی می‌گذارد.

در کنار این مشکل، کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها نیز موجب‌شده روند نوسازی ناوگان با کندی پیش‌برود، همچنین عدم‌بهره‌‌‌‌‌‌گیری از فناوری‌های نوین باعث کاهش کارآیی و توسعه حمل‌ونقل ریلی شده‌است. در کنار این مشکلات، کمبود نیروی متخصص در بخش‌های مختلف حمل‌ونقل ریلی، از جمله طراحی، ساخت، نگهداری و بهره‌‌‌‌‌‌برداری، به یکی دیگر از چالش‌های اساسی تبدیل شده‌است. فقدان نیروی انسانی ماهر باعث کاهش کارآیی و توان عملیاتی بخش ریلی شده و موجب تاخیر در بسیاری از پروژه‌های نوسازی و بهبود این صنعت می‌شود، همچنین مشکلات مدیریتی و پیچیدگی‌های بوروکراسی باعث کندی در روند تصمیم‌گیری‌‌‌‌‌‌ها و اجرای پروژه‌ها شده و بسیاری از طرح‌های توسعه‌‌‌‌‌‌ای با تاخیر مواجه هستند.
تحریم‌های اقتصادی نیز تاثیر زیادی بر صنعت حمل‌ونقل ریلی گذاشته‌است. این تحریم‌ها دسترسی به فناوری‌های نوین و قطعات مورد‌نیاز برای نوسازی و بهبود شبکه ریلی را دشوار کرده‌است.
بسیاری از پروژه‌های به‌‌‌‌‌‌روزرسانی و نوسازی به‌دلیل این مشکلات متوقف‌شده یا به کندی پیش می‌روند. همه این عوامل باعث‌شده تا بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌های مسافری در سال‌های اخیر روندی نوسانی داشته‌باشد. آمار‌ها نشان می‌دهد از سال‌1400 تا 1402، این شاخص بهبود قابل‌توجهی را تجربه کرد؛ به‌‌‌‌‌‌طوری که از 484‌هزار ‌کیلومتر در سال‌1400 به 771‌هزار‌کیلومتر در سال‌1402 رسید‌که نشان از رشد پیوسته و افزایش بهره‌‌‌‌‌‌برداری از ناوگان مسافری داشت، اما در 9 ماهه نخست 1403، این روند متوقف شد و بهره‌‌‌‌‌‌وری واگن‌‌‌‌‌‌ها با هشت‌درصد کاهش نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته، به 706‌هزار‌کیلومتر رسید. این افت می‌تواند ناشی از کاهش تعداد سفرهای ریلی، مشکلات فنی، افت تقاضای سفر یا تغییرات در سیاست‌های بهره‌‌‌‌‌‌برداری باشد.
کارنامه عملکرد صنعت حمل‌ونقل ریلی در سه فصل ابتدایی امسال نشان می‌دهد پس از چند سال‌تحرک همراه با رشد، صنعت ریلی، اکنون نیازمند اقدامات جدی برای افزایش بهره‌‌‌‌‌‌وری و جذب مسافران بیشتر است. کارشناسان صنعت ریلی بر این باورند که راه برون‌‌‌‌‌‌رفت از این وضعیت چالش‌‌‌‌‌‌برانگیز و پایان‌دادن به روند نزولی شاخص‌های مرتبط با بهره‌‌‌‌‌‌وری صنعت ریلی را باید در استفاده از ظرفیت‌های بخش‌خصوصی جست‌وجو کرد. بخش‌خصوصی در صورتی‌که بازدهی بازار حمل‌ونقل ریلی را قابل‌قبول ارزیابی کند، نسبت به سرمایه‌گذاری در حوزه تامین واگن و جبران کمبودهای فعلی کمک خواهد کرد. 
براساس تازه‌‌‌‌‌‌ترین اخبار، درحالی‌که تقاضای خرید بلیت قطار در پیش‌‌‌‌‌‌فروش نوروزی به 32‌میلیون عدد می‌رسید، فقط دو‌میلیون و 200‌هزار نفر توانستند در این پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌فروش بلیت خریداری کنند. حل چالش این ناترازی بزرگ تنها از مسیر همراهی بخش‌خصوصی با دولت برای سرمایه‌گذاری در این بخش میسر است. اقدامات دیگر از قبیل بهبود زیرساخت‌ها، به‌کارگیری فناوری‌ها و توسعه سیستم‌های مدیریتی و اجرایی، همگی در اولویت‌‌‌‌‌‌های بعدی قرار دارند.