بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر حسن احمدیان* ارزیابی از دو‌سالگی احیای روابط ایران و عربستان را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. یک بخش خود توافق به میزبانی چین است که طبعا متضمن نقاط قوت و ضعف است، اما به عنوان یک چارچوب برای کاهش تنش عموما مد نظر قرار دارد و از دیدگاه نگارنده یک توافقی برای مهار متقابل بوده است، به این معنی که هر دو کشور یکدیگر را در فضاهای تنش‌زای منطقه مهار می‌کردند و هر دو این مساله را پذیرفتند. طبعا انتقادات و نکات مثبت و منفی در مورد توافق قابل طرح است که از آنها عبور می‌کنم.
فضایی که بعد از توافق ایجاد شد فضای نسبتا مثبتی است. بر مبنای این فضا می‌توان مولفه هایی را قالب بندی کرد. اول اینکه آیا عربستان می‌تواند در سطوح مختلف شراکتی که امکان‌پذیر است، شریک ایران شود؟ من فکر می‌کنم محدودیت‌های شراکت در این دو سال بعد از توافق پکن روشن شده و عربستان جز در فضاهایی که احتمالا در اولویت‌های خودش قرار دارد، حاضر نیست با ایران پیش برود. یک نگاه تردید آمیز در دو طرف در خصوص میزان پیشبرد همکاری و همگرایی و شراکت وجود دارد. در یک دوره‌ای از تاریخ روابط یک شراکت اقتصادی تجاری جدی شکل گرفت که حتی به بعد امنیتی سرریز کرد و این بعد احتمالا در آینده قابل اعمال باشد. اما خود این بعد هم سقف دارد و به سطوح پیشرفته تر نمی‌رسد که خطر در واقع همان نگاه نسبتا تردید‌آمیز و ابهام‌آمیز است که بر ذهنیت تصمیم گیر سعودی و همین‌طور ایرانی حاکم است.
دومین قالب عربستان موازنه‌گر است که من فکر می‌کنم در سطح منطقه، عربستان در یک سری از پرونده‌ها به سود ایران به صورت خودکار یا در هماهنگی با ایران کار خواهد کرد. مثلا در سوریه، چرا که ترکیه دست برتر را دارد، اما عربستان و عموم کشورهای عربی به استثنای قطر نگاه تردیدآمیزی به این روند دارند و خیلی بیمناک از آینده نظام حاکم بر سوریه هستند. این وضعیت این پتانسیل را ایجاد می‌کند که هماهنگی‌هایی در سطح منطقه‌ای در برابر یکه تازی احتمالی جریان جولانی در سوریه شکل بگیرد.
طبعا این فضای جدید دست ایران را برای دیپلماسی چندوجهی هم با عربستان، هم با ترکیه و هم با طرف‌های دیگر باز می‌کند و این توان دیپلماتیک ایران را برای عربستان موازنه‌جو در سطح عربی و منطقه‌ای افزایش می‌دهد.
قالب سوم هم عربستان میانجی‌گر است. در این سطح بین‌المللی عربستان به عنوان یک کشور ناراضی از برجام 2015 و مخرب در فرآیند اجرای آن، به‌تدریج در فضاهای امنیتی و رویارویی‌ها دریافت که نیاز است که توافقی ایرانی-غربی برای کنترل تنش‌ها ایجاد شود و در این رهگذر ابراز امیدواری و ابراز نیاز می‌کند به اینکه در چنین توافقاتی حضور داشته باشد. اما عربستان به‌هر‌حال ملاحظات امنیتی خودش را دارد و ایران هم ملاحظات خودش را در مورد حضور یا عدم حضور عربستان در چنین مذاکراتی دارد و خواهد داشت.
من فکر می‌کنم در قیاس با اروپایی که امروز از دریچه اوکراین، ایران را می‌بیند که احتمالا اعتماد چندانی هم به آن در غرب مخصوصا در آمریکا جز در محدوده‌ای که به هر حال رفتارش را کنترل کند، نیست، عربستان از چند منظر یا از نظر مقایسه با این دو بازیگر، جایگاه بهتری برای میانجی‌گری دارد. با توجه به نتیجه برجام، عربستان می‌تواند تضمین‌گر بهتری از اروپا باشد.
به‌هر‌حال عربستان و مجموعه شورای همکاری در همسایگی ایران چنانچه بخشی از توافق و میانجی‌گر توافقی باشند که در واقع در مورد هسته ای رخ می‌دهد و تبعات و پیوست‌های اقتصادی خواهد داشت، به‌راحتی اروپا و دیگر طرف‌ها نمی‌ توانند از نتایج آن خود را دور کنند. اگر چنانچه قرار باشد توافق احتمالی جدید هم به نتایج برجام منتهی شود، یعنی عملا به نتیجه نرسد، مجموعه شورای همکاری در تضمین آینده هرگونه توافق در واقع انگیزه مستقیم خواهد داشت چون در همسایگی ایران به‌راحتی امکان گذر از یک توافق با ایران را نخواهد داشت. در واقع هزینه آن بر جی.سی.سی (شورای همکاری خلیج فارس) خیلی بیشتر از هزینه‌ای است که بر اروپا بعد از خروج آمریکا از برجام متحمل شد. من فکر می‌کنم باید به این گزینه عربستان میانجی‌گر جدی‌تر اندیشید، چرا که ابعاد مختلف مثبت و منفی دارد و طبعا نیاز هست که همه این ابعاد در نظر گرفته شود، ولی برآیند تصویر از نظر من این است که عربستان برای میانجی‌گری بازیگر مفیدی است.
این سه قالب مورد اشاره البته نباید عربستان را در یک چارچوب قرار دهد. یعنی ما صرفا نباید عربستان را یا شریک بدانیم یا موازنه‌گر و میانجی‌گر. عربستان همه این‌هاست و می‌تواند ایران را در همه این ابعاد و قالب‌ها کمک کند. متقابلا ایران هم می‌تواند با کار با عربستان در این قالب‌ها روابطش با سعودی را تقویت کند و ریاض را در خروجی‌هایی که مد نظر ایران هست سهیم کند که به لحاظ راهبردی عربستان ذی‌نفع شود در اینکه پرونده‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایران دچار مشکل نشود. این چارچوب نیاز به اندیشه بیشتر و همفکری بیشتری دارد و معتقدم این در مورد آینده رابطه ایران و عربستان یک تصویر جدی است.
* استادیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران