بازار آریا - باشگاه خبرنگاران جوان؛ هدی یوسفی* - در میانه جنگ داخلی سوریه، ریاض دریافت که پرونده دمشق عرصه‌ای نیست که بتواند به‌عنوان بازیگر اصلی در آن ایفای نقش کند. سیاست عربستان، که مبتنی بر حمایت از گروه‌های مخالف دولت بشار اسد بود، نتیجه نداده بود و این کشور در پرونده یمن گرفتار شده بود. هم‌زمانی پیچیدگی‌های میدان نبرد سوریه و لزوم تمرکز بر تحولات یمن، عربستان را از فهرست بازیگران اصلی سوریه حذف کرد.
با وقوع تحولات بعدی، محور قطر و ترکیه نیز به این ادراک رسیدند که سرنگونی بشار اسد و جایگزینی دولت وی با نمایندگان جریان اخوان‌المسلمین، دست‌کم در کوتاه‌مدت محقق نخواهد شد. در نهایت، نزاع داخلی به پایان رسید و بشار اسد در منصب ریاست‌جمهوری سوریه باقی ماند. رویکرد مواجهه با همین مسئله نیز کشورهای عربی منطقه را به دو گروه متفاوت تقسیم کرد.
در حالی که کشوری مانند قطر بر قطع ارتباط با دمشق اصرار ورزید و حتی از حمله نظامی ترکیه به خاک سوریه در سال 2019 حمایت کرد، عربستان و امارات متحده عربی، با پذیرش این واقعیت که بشار اسد کماکان قدرت را در اختیار دارد، به عادی‌سازی مناسبات دیپلماتیک با سوریه پرداختند.
روابط ریاض و دمشق پس از جنگ داخلی
مقامات ریاض، پس از فراغت نسبی از عرصه یمن و نیز به‌دنبال بهبود روابط با جمهوری اسلامی ایران، تصمیم گرفتند تا به حل‌وفصل دیگر پرونده‌های منطقه‌ای خود نیز بپردازند. بر اساس این استراتژی، در سال 2023 اقداماتی در راستای عادی‌سازی روابط با دمشق انجام گرفت.
با وقوع زمین‌لرزه در سوریه در ششم فوریه 2023، اهتمام پادشاهی‌های خلیج فارس، به‌ویژه عربستان و امارات، برای احیای نقش‌آفرینی در سوریه شدت یافت. زمین‌لرزه شرایط ویژه‌ای را به وجود آورده بود که عربستان می‌توانست در حوزه‌ای بدون ریسک، مانند کمک‌های بشردوستانه، روابط خود با سوریه را گسترش داده و این امر را به دیگر حوزه‌ها نیز تعمیم دهد.
با تحولاتسوریه و سقوط دولت بشار اسد، ریاض نیز به بازتعریف استراتژی خود در قبال سوریه پرداخت با تحولات سوریه و سقوط دولت بشار اسد، ریاض نیز به بازتعریف استراتژی خود در قبال سوریه پرداخت در سوم آوریل 2023، وزیر خارجه سوریه، فیصل مقداد، به ریاض سفر کرد و با همتای عربستانی خود، فیصل بن فرحان، دیدار داشت. در این دیدار، برای نخستین بار پس از جنگ، توافق شد که پروازها و خدمات کنسولی میان دو کشور از سر گرفته شود. عربستان همچنین برای بازگشت سوریه به اتحادیه عرب، رایزنی‌هایی با دیگر اعضای اتحادیه انجام داد. در نهایت، در 19 می 2023، بشار اسد برای شرکت در اجلاس سران اتحادیه عرب به جده سفر کرد. در همین اجلاس، امیر قطر پیش از سخنرانی اسد، به نشانه اعتراض نشست را ترک کرد.
در حقیقت، عربستان با رویکرد عمل‌گرایانه‌ای که اتخاذ کرده بود، درصدد بهبود روابط با دولت مستقر در دمشق بود تا بدین‌وسیله نقش به‌حاشیه‌رانده‌شده خود را بازیابد و عرصه بازسازی پس از جنگ در سوریه را کاملاً به دیگر رقبای منطقه‌ای واگذار نکند. بااین‌حال، با تحولات بعدی و سقوط دولت بشار اسد، ریاض نیز به بازتعریف استراتژی خود در قبال سوریه پرداخت.
چرا سوریه به دنبال تعمیق روابط با عربستان است؟
ابومحمد جولانی، سرکرده هیئت تحریرالشام و رئیس دولت موقت دمشق، در نخستین مصاحبه خود با شبکه العربیه عربستان اظهار داشت که عربستان به دنبال ثبات در سوریه بوده و نقش بسیار مهمی در آینده کشورمان خواهد داشت. با توجه به واقعیت‌های موجود، می‌توان صحت ادعاهای وی را تا حدی تأیید کرد.
در 22 دسامبر 2024، تنها چند روز پس از سرنگونی بشار اسد، یک هیئت بلندپایه عربستانی به دمشق سفر کرد و با جولانی دیدار نمود. کمتر از دو هفته بعد، در دوم ژانویه 2025، اسعد شیبانی، وزیر خارجه دولت موقت سوریه، با همراهی وزیر دفاع و یک هیئت دیپلماتیک سوری به ریاض سفر کردند.

این نخستین سفر دیپلماتیک نمایندگان دولت موقت سوریه پس از به قدرت رسیدن به یک کشور خارجی بود و از آنجا که مقصد نه آنکارا بلکه ریاض بود، حیرت بسیاری را برانگیخت. با وجود حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم ترکیه از تحریرالشام، به نظر می‌رسد دولت فعلی دمشق دریافته است که برای جذب سرمایه خارجی، دولت‌های خلیج فارس شرکای ثروتمندتری از ترکیه هستند.
وضعیت اقتصادی ترکیه برای ارائه کمک‌های اقتصادی به سوریه، دست‌کم در کوتاه‌مدت، مساعد نیست. در نتیجه، پادشاهی‌های ثروتمند جنوب خلیج فارس اکنون بهترین گزینه برای سرمایه‌گذاری در سوریه محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر، وضعیت اقتصادی ترکیه برای ارائه کمک‌های اقتصادی به سوریه، دست‌کم در کوتاه‌مدت، مساعد نیست. دیگر همسایگان سوریه مانند لبنان و اردن نیز در وضعیت بهتری قرار ندارند. در شرایط فعلی، روی کمک‌های مالی کشورهای غربی نیز نمی‌توان حساب کرد، چرا که پیش‌نیاز آن تطهیر وجهه هیئت تحریرالشام، انجام شمار زیادی از اصلاحات در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و بشردوستانه و نیز برقراری حداقلی از ثبات در صحنه داخلی سوریه است که در زمان کوتاه حاصل نخواهد شد.
در نتیجه، پادشاهی‌های ثروتمند جنوب خلیج فارس اکنون بهترین گزینه برای سرمایه‌گذاری در سوریه محسوب می‌شوند. کشوری مانند عربستان به دنبال احیای نقشی است که در جریان جنگ داخلی سوریه از دست داده بود. در این مسیر، می‌توان از سرمایه این کشور برای رفع بحران اقتصادی جاری در سوریه و نیز کمک به بازسازی زیرساخت‌های شهری و دفاعی استفاده کرد.
هیئت تحریرالشام به دنبال آن است تا به ریاض ثابت کند که درگیر صف‌بندی‌های ایدئولوژیک نخواهد شد. حمایت‌های پیشین ترکیه و قطر از این گروه، نشانگر تعلق تمام‌وکمال به اخوان‌المسلمین و تعارض ایدئولوژیک با عربستان و امارات نیست.
عربستان همچنین قادر به تأمین نفت موردنیاز سوریه خواهد بود. پس از سرنگونی بشار اسد، صادرات نفت ایران به سوریه متوقف شد. احزاب کرد شمال شرق سوریه نیز که چاه‌های نفتی این منطقه را در اختیار دارند، اعلام کرده‌اند به دولت فعلی نفت نمی‌فروشند. لذا فعالیت پالایشگاه بانیاس و دیگر پالایشگاه‌های سوریه متوقف و بحران انرژی در این کشور شدیدتر از هر زمان دیگری شده است. چندی پیش، عربستان اعلام کرد که برای تأمین نفت موردنیاز پالایشگاه بانیاس آمادگی کامل دارد.
در حوزه داخلی، تحریرالشام به دنبال آن است که به‌وسیله ایجاد اتحاد با یک قدرت منطقه‌ای، وزن خود را در برابر دیگر گروه‌های سوری بالا برده و در صورت وقوع منازعه، بتواند روی کمک نظامی و دفاعی عربستان حساب کند.
در عرصه بین‌المللی نیز دولت دمشق قصد دارد بخش‌های عرب هویت سوریه را برجسته ساخته و به آغوش جهان عرب بازگردد. برای تحقق این هدف، نخستین گام ایجاد مناسبات گسترده با عربستان است، چرا که وزن سیاسی سعودی می‌تواند به‌عنوان پل دیپلماسی برای سوریه عمل کرده، سبب کسب مشروعیت منطقه‌ای برای این کشور شود و همچنین در جهت بسیج منابع مالی کشورهای خلیج فارس، سوریه را یاری رساند.
منافع عربستان در سوریه پسا اسد
پس از تجربه ناموفق در بحران داخلی سوریه، اکنون عربستان نمی‌خواهد فرصت بازسازی در این کشور را از دست داده و عرصه را به رقبای منطقه‌ای خود واگذار کند. عربستان قصد دارد به‌مثابه مهره‌ای کلیدی در سوریه اعمال نفوذ کند و این هدف را از طریق گسترش روابط سیاسی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها دنبال کرده است.
مقامات ریاض به دنبال آن هستند که دولت جدید دمشق بیش از حد به محور قطر و ترکیه نزدیک نشود و به طور کامل جلوه‌گر اندیشه‌های اسلام‌گرایانه اخوان‌المسلمین نباشد مقامات ریاض به دنبال آن هستند که دولت جدید دمشق بیش از حد به محور قطر و ترکیه نزدیک نشود و به طور کامل جلوه‌گر اندیشه‌های اسلام‌گرایانه اخوان‌المسلمین نباشد. عربستان برای چند دهه ناگزیر از رواداری با دولتی در دمشق بود که بخشی از محور مقاومت به شمار می‌رفت. تکرار این وضعیت در صف‌بندی‌های جدید و عدم اتحاد با دولت جدید، گزینه‌ای مطلوب برای ریاض نخواهد بود.
عربستان همچنین اهداف امنیتی را نیز از گسترش نفوذ در سوریه دنبال می‌کند. با وجود آنکه روابط میان تهران و ریاض در سال‌های اخیر بهبود یافته است، رقابت منطقه‌ای همچنان به قوت خود باقی است. سعودی‌ها در این اندیشه‌اند که با گسترش دامنه نفوذ خود در سوریه، اثرگذاری ایران در منطقه را تا حدودی مهار کنند.
به علاوه، در خلأ قدرت ایجادشده پس از سرنگونی بشار اسد، عدم ثبات و تجدید قوای مجدد گروه‌های مسلح و تروریستی امری بعید به نظر نمی‌رسد. چنین رخدادی، فارغ از پیامدهای منفی امنیتی بر منطقه، موج جدیدی از پناهجویان را نیز به خارج از مرزهای سوریه روانه خواهد کرد. عربستان برای جلوگیری از قدرت‌یابی مجدد تروریسم و مقابله با موج تازه‌ای از آوارگان، حمایت از تحریرالشام را گزینه‌ای منطقی شمرده و معتقد است دولت فعلی در چشم‌اندازی میان‌مدت احتمالاً قادر به برقراری حداقلی از ثبات در سوریه خواهد بود.
فرجام
عربستان سعودی در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا از حاشیه به مرکز تحولات سوریه بازگردد و نقش خود را در بازسازی و مدیریت این کشور پس از جنگ پررنگ کند. این تغییر رویکرد نشان‌دهنده تمایل ریاض به بازیابی نفوذ از دست‌رفته و ایجاد توازن در برابر قدرت‌های منطقه‌ای دیگر است. در این مسیر، سعودی‌ها تلاش می‌کنند با اتخاذ موضعی عمل‌گرایانه، از فرصت‌های سیاسی و اقتصادی سوریه بهره‌برداری کرده و زمینه را برای تقویت جایگاه خود در معادلات منطقه‌ای فراهم سازند.
در بُعد اقتصادی، عربستان با استفاده از منابع مالی خود به دنبال پر کردن خلأهایی است که بحران انرژی و آسیب‌های زیرساختی در سوریه ایجاد کرده‌اند. این کشور توانسته است با ارائه پیشنهادهایی برای تأمین انرژی و حمایت مالی از بازسازی، خود را به‌عنوان شریکی ضروری برای دولت جدید دمشق معرفی کند. این اقدام نه‌تنها موقعیت اقتصادی عربستان را تقویت می‌کند، بلکه راهی برای کاهش نفوذ سایر بازیگران خارجی در سوریه فراهم می‌آورد. دمشق نیز با نگاه به این فرصت، عربستان را پلی برای جلب حمایت کشورهای خلیج‌فارس و ایجاد ثبات اقتصادی در داخل می‌بیند.
علاوه بر مسائل اقتصادی، نگرانی‌های امنیتی و ژئوپلیتیکی نیز نقشی کلیدی در تحرکات عربستان ایفا می‌کنند. ریاض با حمایت از دولت جدید سوریه، به دنبال کاهش نفوذ بازیگران غیرعرب در این کشور و ایجاد شرایطی پایدارتر است که از موج‌های احتمالی بی‌ثباتی و مهاجرت جلوگیری کند. این سیاست به عربستان اجازه می‌دهد تا ضمن تثبیت جایگاه خود در تحولات منطقه‌ای، به عنوان بازیگری تأثیرگذار در بازگرداندن سوریه به هویت عربی و ساختار سیاسی خاورمیانه ایفای نقش کند.
*کارشناس مسائل غرب آسیا