بازار آریا - اقتصاد 24- نوژن اعتضادالسلطنه- کشوری واقع شده میان غرب و روسیه که حتی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز در سایه نفوذ روسیه باقی ماند. در سالیان اخیر، اما "نیکول پاشینیان" نخست وزیر ارمنستان که با وعده اصلاحات سیاسی و ساختاری و نزدیک کردن ارمنستان به اتحادیه اروپا به قدرت رسید درصدد بوده که ارمنستان را از زیر نفوذ سنتی روسیه خارج سازد، کاری که دشوار و همراه با پیامد‌های گسترده به نظر می‌رسد.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
در این میان، اقتصاد ارمنستان در سال 2024 میلادی رشدی قابل توجه را تجربه کرد. صندوق بین المللی پول در گزارش خود درباره کارنامه کشور‌ها در زمینه رشد تولید ناخالص داخلی در سال 2024 درباره وضعیت ارمنستان از عملکردی خبر داد که "بسیاری از کشور‌های دیگر صرفا می‌توانند رویای آن را در سر بپرورانند".
در زمینه تجربه اقتصادی ارمنستان در سالیان اخیر به ویژه به دنبال تحولات ژئوپولیتیک مهمی، چون جنگ روسیه علیه اوکراین و حمله جمهوری آذربایجان علیه قره باغ کوهستانی و انحلال حکومت خودمختار ارمنی در آن ناحیه و چگونگی کسب دستاورد‌های اخیر اقتصادی توسط ارمنستان علیرغم قرار گرفتن در چنین بستر جغرافیایی و ژئوپولیتیک پرآشوبی با "کارن شیراز یقویان" دانشیار و رئیس بخش مدل سازی ریاضی در اقتصاد در دانشکده اقتصاد و مدیریت دانشگاه دولتی ایروان و "سورن پارسیان" دکترای اقتصاد، حقوقدان و دانشیار دانشگاه دولتی اقتصاد ارمنستان به گفت‌و‌گو نشستیم.
* پس از دو سال متوالی افزایش تورم در سال‌های 2021 و 2022، نرخ تورم ارمنستان در سال 2023 به 1.98 درصد رسید که نسبت به سال قبل 6.66 درصد کاهش قابل توجهی داشته است. ارمنستان چگونه توانست تورم را مهار کند؟ چه سازوکار‌هایی به ارمنستان در مهار تورم در این مدت زمان کوتاه کمک کرد؟
کارن یقویان: سه عامل اصلی برای داشتن چنین نرخ تورم پایینی تاثیرگذار بوده‌اند. نخست آن که قیمت‌ها در سال 2021 و 2022 میلادی بسیار افزایش یافت (بیش‌تر از کشور‌های شریک تجاری و اقتصادی اصلی) و به دلیل به اصطلاح "اثر پایه" نرخ تورم در سال 2023 به آرامی افزایش یافت، اما قیمت‌ها کماکان بالا باقی ماند. دوم آن که بانک مرکزی ارمنستان سیاست پولی انقباضی بسیاری قوی‌ای را ارائه کرد. نرخ بازپرداخت در فاصله سال‌های 2020 تا 2023 میلادی به تدریج از 4.25 درصد به 10.25 درصد افزایش یافت. سوم آن که از اواسط سال 2002 میلادی، تقویت پولی قابل توجهی (20 تا 25 درصد) درام (واحد پول ملی ارمنستان) را شاهد بودیم. این امر مانع از افزایش قیمت کالا‌های وارداتی شد (هرچند که اساساً به صورت ارزی افزایش یافتند).
سورن پارسیان: در سال 2024 نیز نرخ تورم در ارمنستان بسیار پایین و تنها 0.3 درصد بود. باید توجه داشت که هم نرخ تورم بالا و هم نرخ تورم پایین برای اقتصاد مشکل ساز هستند. بانک مرکزی ارمنستان نرخ تورم 4 درصدی (مثبت و منفی 1.5 درصد) را هدفگذاری کرده که در سال 2024 محقق نشد. پس از تورم بالای سال 2022، بانک‌های مرکزی تامین مالی مجدد را به 10.5 درصد افزایش دادند که تا حدی نرخ تورم را در سال‌های بعد مهار کرد. افزایش بیش از 25 درصدی ارزش پول ارمنستان تاثیر زیادی بر تورم پایین سالیان اخیر داشته است.
اقتصاد ارمنستان 2 تا 3 برابر بیشتر از صادرات خود وارد می‌کند، بنابراین، کاهش قیمت کالا‌های وارداتی تأثیر بسزایی بر نرخ تورم دارد. در سالیان اخیر، تجارت آنلاین در ارمنستان به طور قابل توجهی افزایش یافته که به شهروندان ارمنی اجازه می‌دهد تا سقف 200 یورو از طریق پلتفرم‌های آنلاین بین المللی خرید‌های معاف از مالیات انجام دهند که در نتیجه، قیمت تعدادی از کالا‌های وارداتی به ویژه پوشاک و تجهیزات به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.

* می‌دانیم که ارمنستان کشوری نفت خیز نیست و منابع گازی در اختیار ندارد. این امر پیشرفت اقتصادی را دشوار می‌سازد. با این وجود، آمار‌ها نشان می‌دهند که ارمنستان در سالیان اخیر دستاورد‌های اقتصادی قابل توجهی داشته است. دلیل این امر چیست؟
کارن یقویان: ارمنستان در سال 2021 میلادی، 5.8 درصد رشد اقتصادی داشت، اما با در نظر گرفتن کاهش 7.2 درصدی تولید ناخالص داخلی در سال 2020 میلادی (به دلیل پاندمی کووید – 19 و جنگ بر سر قره باغ کوهستانی با جمهوری آذربایجان) این رشد برای بهبود اقتصاد کافی نبود.
طی سه سال گذشته، اقتصاد ارمنستان از عوامل خارجی مثبت ناشی از درگیری روسیه و اوکراین به نفع خود استفاده کرده است اگرچه ممکن است در ظاهر این امر قدری عجیب به نظر برسد! به طور خاص در سال 2022 میلادی تعداد بازدیدکنندگان از ارمنستان به دلیل مهاجرت از روسیه و بلاروس و به دلیل سفر افرادی که برای دیدار آن مهاجران به ارمنستان می‌آمدند به شکل قابل توجهی افزایش یافت.
تأثیر مثبت اقتصادی این امر نه تنها با این واقعیت توضیح داده می‌شود که به واسطه این افراد جریان ورودی افراد افزایش یافته و در نتیجه این امر باعث افزایش تقاضای داخلی ارمنستان شده، بلکه با این واقعیت نیز قابل توضیح است که بخش قابل توجهی از افراد مهاجر و جابجا شده، در مشاغل و کسب و کار‌های تازه‌ای مشغول به کار شدند و فعالیت تجاری در ارمنستان افزایش یافت.
هم چنین، افزایش شدید حجم صادرات مجدد نیز یک عامل مثبت خارجی و تاثیرگذار بر اقتصاد ارمنستان بود که نباید آن را نادیده گرفت. به دلیل جنگ روسیه و اوکراین، روسیه با تحریم‌های غرب برای واردات کالا از کشور‌های غربی مواجه شد. در چنین وضعیتی ارمنستان نقش یک واسطه را بر عهده گرفت: واردات کالا به ارمنستان و سپس صادرات آن به روسیه. هم چنین، صادرات مجدد طلا و الماس اهمیت کاملاً اساسی داشت: باز هم به دلیل تحریم‌های غرب، روسیه در صادرات طلا و الماس خود با مشکل مواجه است و آن کالا‌ها را به ارمنستان که عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌باشد بدون عوارض واردات صادر می‌کند. آن کالا‌ها به عنوان مواد اولیه و پس از فرآوری اندکی در ارمنستان به عنوان محصولات ارمنی از ارمنستان صادر می‌شدند.

بیشتر بخوانید: همه آنچه باید درباره ارمنستان بدانیم
* برخی می‌گویند حضور روس‌ها باعث افزایش قیمت مسکن در ارمنستان شده است؟ آیا شما با این نظر موافق هستید؟ چرا قیمت مسکن در ارمنستان نسبت به سایر کالا‌ها بیش‌تر بوده است؟ دلیل این امر چیست و آیا منطقی به نظر می‌رسد؟
کارن یقویان: به نظر من چهار عامل اصلی در افزایش قیمت مسکن در ارمنستان تاثیرگذار بوده‌اند. نخست آن که در سال 2022 میلادی، 60 تا 100 هزار روس به ارمنستان نقل مکان کردند. ذکر تعداد دقیق مهاجران روس دشوار است، زیرا روس‌ها برای سفر به ارمنستان نیازی به اخذ روادید ندارند و می‌توانند تا شش ماه بدون نیاز به خروج از کشور در ارمنستان زندگی کنند.
دومین عامل آن بود که در سال 2023 میلادی بیش از 100 هزار ارمنی از قره باغ کوهستانی مجبور به فرار از سرزمین خود به ارمنستان شدند. سومین عامل آن که دیاسپورای بزرگ ارمنستان (ارمنی‌های ساکن خارج از ارمنستان) وجود دارند. اکثر آنان سعی می‌کنند دست کم یک یا دو سال یکبار به ارمنستان سفر کنند. برخی از آنان در ارمنستان خانه یا آپارتمان خریداری می‌کنند. چهارم آن که کمبود هتل‌های ارزان قیمت با کیفیت متوسط در ارمنستان به شدت احساس می‌شود. بنابراین، بسیاری از گردشگران اجاره کوتاه مدت آپارتمان را به اقامت در هتل ترجیح می‌دهند.
سورن پارسیان: در فاصله سال‌های 2022 و 2023 میلادی، مهاجران روس تقاضای زیادی در زمینه اجاره املاک و مستغلات در ارمنستان ایجاد کردند. نکته قابل توجه این بود که روس‌ها در ارمنستان آپارتمان نمی‌خریدند، بلکه بیش‌تر آن را اجاره می‌کردند. بنابراین، آنان هیچ گونه برنامه بلند مدتی نداشتند. در سالیان اخیر، اجاره بهای مسکن در ارمنستان افزایشی دو تا سه برابری داشته که به دردسری برای ساکنان محلی این کشور تبدیل شده است، زیرا برخلاف روس ها، درآمد ارمنی‌ها دو یا سه برابر افزایش نیافته است. در نتیجه، مالکان ارمنی آپارتمان‌ها ترجیح دادند خانه‌های خود را به مهاجران روس با اجاره بهای بالاتر اجاره دهند. همزمان، اجاره‌های بالا بازار املاک و بخش ساخت و ساز را تحریک کرده است: قیمت املاک 25 تا 30 درصد افزایش یافته و تنها در شهر ایروان حدود 350 خانه مسکونی تازه در حال ساخت است.
* ارمنستان روی فناوری و استارت آپ‌ها سرمایه گذاری کرده است. ارمنستان برای موفقیت در این زمینه چه کرد و چه اقداماتی لازم بود؟ آیا از خارج از کشور متخصص جذب کردید؟
کارن یقویان: ارمنستان به طور سنتی یک "مدرسه فناوری اطلاعات" بسیار قوی محسوب می‌شود و مراکز و نهاد‌های آموزشی متنوعی در این عرصه راه اندازی کرده است. علاوه بر این، جنگ روسیه و اوکراین در این زمینه نیز به ما کمک کرد: بسیاری از متخصصان عرصه فناوری اطلاعات روسیه و بلاروس (و حتی شرکت‌های آن کشورها) به ارمنستان نقل مکان کردند.
سورن پارسیان: طی سال‌های 2002 و 2023 میلادی، مهاجران روس حدود 10000 شرکت را در ارمنستان افتتاح کردند که عمدتاً در زمینه فناوری اطلاعات بودند. آنان کماکان به همکاری با شرکت‌های غربی ادامه می‌دهند. در نتیجه، پول به ارمنستان جریان پیدا می‌کند و به رشد صادرات کمک می‌کند. در فاصله سال‌های 2022 و 2023 میلادی بخش فناوری اطلاعات ارمنستان 40 تا 50 درصد رشد کرد. با این وجود، بخش فناوری اطلاعات ارمنستان در سال 2024 با مشکلات جدی رو‌به‌رو بود که عمدتا به دلیل ارزش بیش از حد درام بوده است. قرارداد‌ها در بخش فناوری اطلاعات به ارز خارجی منعقد می‌شوند در حالی که حقوق‌ها به درام پرداخت می‌شوند. علاوه بر این، خروج برخی شرکت‌های روس از عرصه فناوری اطلاعات از ارمنستان نیز رخ داده است.
* ارمنستان چگونه می‌تواند به تهران برای دور زدن یا کاهش تاثیر تحریم‌های آمریکا کمک کند؟
کارن یقویان: من فکر می‌کنم آمریکا در صورت صادرات مجدد کالا‌های روسیه توسط ارمنستان چشم هایش را می‌بندد، اما در مورد ایران این کار را نخواهد کرد. بنابراین، من فکر می‌کنم تنها یک راه وجود دارد: ایجاد تجارت ایرانی در ارمنستان و صادرات محصولات و خدمات به عنوان "ساخت ارمنستان". این کار هم چنین می‌تواند راه حلی برای دشواری‌های پیش روی ایران برای ممنوعیت استفاده از سوئیفت باشد. هم چنین، ارمنستان می‌تواند یک هاب ترانزیت ارتباطی بین ایران و اتحادیه اروپا (احتمالاً بین ایران و گرجستان و دیگر کشور‌های شوروی سابق) باشد.
سورن پارسیان: در سال‌های اخیر حجم مبادلات تجاری بین ارمنستان و ایران رو به افزایش بوده است، اما این رشد ثابت نیست و مبادلات متقابل عمدتاً مبتنی بر چند کالا به‌ویژه صادرات گاز ایران و برق ارمنستان بوده است. قابل ذکر است که اخیرا صادرات سیگار از ارمنستان به ایران افزایش یافته است. با این وجود، شرکت‌های ارمنی و ایرانی نتوانستند فرصت‌های تجاری را به طور کامل درک کنند.
بیشتر بخوانید: ضرورت گریز ایران از تله زنگزور و بازی همسایگان برای بر هم زدن مرز‌های تاریخی/ چرا ایران و ارمنستان نباید تن به دالان جعلی بدهند؟/ ماموریت سخت عباس عراقچی در شمال کشور
ارمنستان با عضویت در اتحادیه اقتصادی اورسیا و در عین حال با داشتن روابط تجاری ممتاز با کشور‌های غربی می‌تواند به کشوری برای فرآوری و صادرات مجدد کالا و مواد اولیه ایرانی تبدیل شود. نمونه‌های موفقی در این باره وجود داشته‌اند، به طور خاص می‌توان به گوجه فرنگی ایرانی اشاره کرد که به ارمنستان وارد می‌شود، بسته بندی شده و به کشور‌های دیگر صادر می‌شود. هم چنین، خامه و شیر ایرانی در ارمنستان فرآوری شده و در قالب کره به روسیه صادر می‌شود. متاسفانه در حال حاضر طرف روسی واردات لبنیات از ارمنستان را ممنوع کرده است. توافق نامه تجارت آزاد امضا شده بین اتحادیه اروپا و ایران که امکان صادرات بیش از 300 محصول بدون عوارض گمرکی را فراهم می‌کند، می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر روی رشد مبادلات تجاری بین ارمنستان و ایران داشته باشد.
در عین حال، زیرساخت‌ها برای هر دو کشور مهم هستند به ویژه ساخت جاده شمال به جنوب در سیونیک در ارمنستان نه تنها از نظر اقتصادی، بلکه از لحاظ سیاسی و امنیتی نیز از اهمیت برخوردار است. احداث این جاده باعث کاهش مدت زمان و هزینه‌های حمل و نقل بار می‌شود که سبب افزایش گردش تجاری با کشور‌های شرق آسیا از طریق خاک ایران به اروپا خواهد شد.
طرف ارمنی بار‌ها اعلام کرده که آماده است تمام راه‌های خود را به روی همه کشور‌های منطقه با رعایت حاکمیت و موازین بین المللی باز کند. در اینجا باید پرسید آیا ترکیه و جمهوری آذربایجان که از ارمنستان خواستار ایجاد یا کریدور هستند حاضرند چنین جاده‌ای را برای طرفین ارمنی یا ایرانی فراهم کنند تا با روسیه در ارتباط باشند؟ ارمنستان آماده همکاری با تمام کشور‌های منطقه براساس اصل سود متقابل است. با این وجود، متاسفانه در شرایط تداوم درگیری، ارمنستان فرصت‌های زیادی را برای تبدیل شدن به یک کشور تزانزیت از دست داده است. اکنون زمان برای اقدام فرارسیده است. ارتباط زمینی بین ارمنستان و ایران دارای تاریخ و اهمیت تمدنی هزاران ساله است، بنابراین، پروژه‌های جدید دوجانبه و چندجانبه باید در راستای صلح و توسعه در منطقه باشند.

* چشم انداز روابط اقتصادی روسیه و ارمنستان را چگونه می‌بینید؟ آیا بدتر شدن روابط سیاسی با روسیه بر اقتصاد ارمنستان تأثیر خواهد گذاشت؟ آیا ارمنستان می‌تواند از نظر اقتصادی از روسیه فاصله بگیرد؟ این موضوع چه عواقبی خواهد داشت؟
کارن یقویان: اکثریت جمعیت ارمنستان مخالف بدتر شدن روابط سیاسی با روسیه هستند. البته اگر دولت ارمنستان به بدتر شدن روابط سیاسی با روسیه ادامه دهد، پیامد‌های اقتصادی بسیار سنگینی برای ارمنستان در پی خواهد داشت. نخست آن که در حال حاضر روسیه گاز طبیعی را به ارمنستان تقریبا سه برابر ارزانتر از قیمت اروپا می‌فروشد. این امر بسیار مهم است نه تنها به این دلیل که ارمنی‌ها می‌توانند از طریق آن هزینه کمتری برای آب و برق بپردازند، بلکه پیامد‌های اقتصادی بسیار چشمگیری نیز به همراه دارد.
دوم آن که 40 درصد برق در ارمنستان توسط گاز طبیعی تولید می‌شود و افزایش قیمت گاز باعث افزایش قیمت برق خواهد شد. این امر به نوبه خود باعث افزایش قیمت تمام شده محصولات ارمنی می‌شود. این در حالیست که حتی در حاضر که قیمت گاز پایین است نیز ما با مشکل رقابت پذیری محصولات مان مواجه هستیم. سوم آن که بسیاری از ارمنیان (برخی از کارشناسان می‌گویند بیش از دو میلیون نفر) در روسیه زندگی و کار می‌کنند. آنان از نظر مالی به خویشاوندان خود در ارمنستان کمک مالی می‌کنند. در صورت تغییر چشمگیر جهت گیری ارمنستان، بسیاری از این افراد باید به ارمنستان بازگردند. به همین خاطر، بیکاری عظیم و کاهش اساسی در نقل و انتقالات خارجی وجود خواهد داشت.
چهارم آن که مقصد بیش از 40 درصد از صادرات ارمنستان به روسیه است و تنها 4.5 درصد صادرات ارمنستان به اتحادیه اروپا است. یکی از دلایل اصلی این درصد بالا، عضویت ارمنستان در اتحادیه اوراسیا و عدم وجود عوارض وارداتی بین کشور‌های عضو آن اتحادیه است. پنجم آن که بسیاری از محصولات استراتژیک (مانند سوخت و غلات) با قیمت‌های ویژه و بدون پرداخت حق ورودی از روسیه به ارمنستان وارد می‌شوند.
ششم آن که بسیاری از شرکت‌ها و زیرساخت‌های استراتژیک در ارمنستان یا متعلق به روس‌ها هستند و یا تحت نظارت روس‌ها فعالیت می‌کنند (مانند نیروگاه هسته‌ای، نیروگاه حرارتی، راه‌آهن، شبکه‌های برق) و در صورت بدتر شدن روابط با روسیه در این زمینه دچار مشکل خواهیم شد. در مورد نیروگاه هسته‌ای ارمنستان این نیروگاه متعلق به دولت ارمنستان است، اما سوخت هسته‌ای مورد نیاز آن از روسیه خریداری می‌شود. هم چنین، متخصصان روسی و شرکت دولتی روسیه معمولاً در تعمیر و نگهداری برنامه ریزی شده نیروگاه و ایستگاه‌های ارمنی آن با ارمنستان مشارکت دارند. این فهرست می‌تواند بلند بالاتر باشد، زیرا روابط اقتصادی ما با روسیه تنگاتنگ و گسترده است.

بیشتر بخوانید: زنگه‌زور، میدان تازه رویارویی قدرت‌ها و جنگ کریدورها/ پشت پرده مخالفت ایران و ارمنستان با تغییر معادلات در قفقاز
سورن پارسیان: تشدید مناقشه روسیه و اوکراین در سال 2022 و تحریم‌های اقتصادی متقابل، شوک‌های جدی در بازار جهانی ایجاد کردند. به ویژه، قیمت منابع انرژی، محصولات غذایی، کود و فلزات به شدت افزایش یافت که به نوبه خود منجر به افزایش قیمت همه کالا‌ها و خدمات شد. با توجه به این که ارمنستان روابط نزدیک سیاسی و اقتصادی با فدراسیون روسیه دارد، این موارد می‌توانست بر ارمنستان تاثیر بگذارد.
یادآوری می‌کنم که در سال 2014 میلادی شاهد تاثیر منفی ناشی از تحریم اقتصادی غرب علیه روسیه پس از الحاق کریمه به فدراسیون روسیه بودیم. در آن زمان برنامه‌های سرمایه گذاری متوقف شدند. روابط اقتصادی با فدراسیون روسیه در طول تاریخ نقش مهمی در اقتصاد ارمنستان داشته است. بنابراین، فدراسیون روسیه شریک تجاری شماره یک ارمنستان بوده است. بر اساس شاخص‌های سال 2024، صادرات کالا به فدراسیون روسیه 25.4 درصد از کل حجم صادرات از ارمنستان و واردات از روسیه 56.6 درصد از کل حجم واردات بوده است. نیمی از انتقال افراد به ارمنستان از روسیه انجام می‌شود که به دلیل هجوم زیاد کارگران فصلی به روسیه و جامعه بزرگ ارمنی است. با توجه به تاثیر منفی ناشی از وقایع سال‌های 2014 و 2015 میلادی، پیش بینی می‌شد که در سال 2022 میلادی اقتصاد ارمنستان نیز کاهش شدید نرخ رشد را تجربه کند.
با این وجود، دقیقا وضعیت معکوس این پیش بینی رخ داد، زیرا برخلاف سال 2014، مهاجران روس به شکل گسترده‌ای وارد ارمنستان شدند. بر اساس اطلاعات رسمی، هجوم روس‌ها به ارمنستان نسبت به سال گذشته سه برابر افزایش یافته است. بر اساس برآورد‌های مختلف، در حال حاضر حدود 130000 تبعه فدراسیون روسیه در ارمنستان زندگی می‌کنند این رقم برای ارمنستان با جمعیت کل 3 میلیون نفر رقم قابل توجهی بوده است.
روس‌ها علاوه بر ورودی‌های تجاری، پس‌انداز‌هایشان را نیز با خود به ارمنستان آوردند. در فاصله سال‌های 2022 و 2023 میلادی، حدود 105000 حساب بانکی و سپرده در ارمنستان افتتاح شد. روسیه که پس از درگیری روسیه و اوکراین که در سال 2022 آغاز شد تحت تحریم‌های غرب قرار گرفت، تحریم‌ها را به طرق مختلف دور می‌زند. ارمنستان به یکی از کشور‌های ترانزیت کالا‌های وارداتی از اروپا و آمریکا و صادرات به روسیه تبدیل شده است. بر اساس آمار‌های رسمی، در سال‌های 2022 تا 2024، حدود 3 میلیارد دلار خودرو، تجهیزات و ماشین آلات از طریق ارمنستان مجدداً به روسیه صادر شده است.
اگرچه در مورد ماشین آلات و خودرو، کالا‌های ساخت غرب وارد ارمنستان شود و به روسیه ارسال شود، در مورد الماس و طلا، وضعیتی معکوس وجود دارد. آن کالا‌ها از روسیه به ارمنستان وارد شده و از اینجا صادر می‌شوند و در این مورد عمدتا صادرات به امارات متحده عربی صورت می‌گیرد. براساس آمار رسمی، از سال 2023 میلادی تا مه 2024، حدود 6 میلیارد دلار طلا و الماس روسیه از طریق ارمنستان مجددا صادر شده است.
حتی کشور‌هایی که تحریمی علیه روسیه اعمال نکرده‌اند، سعی می‌کنند از طریق کشور‌های واسطه با روسیه همکاری کنند تا روابط خود با کشور‌های غربی را خدشه دار نسازند. این موضوع حتی در مورد کالا‌هایی که در فهرست تحریم‌های غرب قرار ندارند نیز صدق می‌کند.
در نتیجه تمام مواردی که ذکر کردم، اقتصاد ارمنستان رشد سریعی را آغاز کرد به ویژه در سال 2022 میلادی که به رشد تولید ناخالص داخلی 12.6 درصدی رسید. در سال 2023 میلادی رشد تولید ناخالص داخلی ارمنستان 8.7 درصد و در سال 2024 میلادی حدود 7 درصد بود. بخش‌های خدمات (بانکداری مالی، خدمات پذیرایی عمومی و هتلداری)، تجارت عمده فروشی (به دلیل صادرات مجدد)، جواهرات و ساخت و ساز مَسکن، عمده‌ترین رشد را به خود اختصاص دادند.
اکنون منطقه قفقاز جنوبی به نقطه رقابت غرب و شرق تبدیل شده است. نوعی جنگ سرد بین شرق و غرب در این منطقه به وجود آمده است. آرایش و توازن قوای تازه‌ای نیز در این منطقه در حال شکل گیری است. درگیری سیاسی در گرجستان، تغییر توازن قوا در مورد جمهوری آذربایجان و تلاش برای خروج از چارچوب‌های روسیه از سوی ارمنستان حکایت از تلاش‌های در حال انجام در روند ایجاد نظم جدید در منطقه قفقاز جنوبی دارند.
فشار سیاسی بر گرجستان برای پذیرش خواسته‌های غرب، فشار بر ارمنستان برای پذیرش خواسته‌های ترکیه و روسیه از سوی دیگر و تلاش قدرت‌های فرامنطقه‌ای برای تبدیل جمهوری آذربایجان به مرکز ثقل ترانزیت و انرژی در منطقه، همگی حاکی از وجود حجم زیادی از تضاد آرا و منافع در این منطقه است. همان طور پیش‌تر گفتم روسیه شریک تجاری شماره یک ارمنستان است، بنابراین در کوتاه مدت و میان مدت، ارمنستان نمی‌تواند چرخش شدیدی در رویکرد خود در قبال روسیه داشته باشد. برای طرف روسی، روابط ارمنستان با غرب اهمیت دارد، زیرا از طریق همین روابط است که روس‌ها طلا و الماس خود را می‌فروشند و در عین حال تجهیزات و فناوری‌های لازم را از غرب به دست می‌آورند.
باید به این موضوع توجه داشت که ارمنستان به تنهایی قادر به مبارزه با جمهوری آذربایجان و ترکیه نیست. کشور‌هایی که از ارمنستان انتظار متفاوتی داشتند، زمانی به دنبال منافع خود بودند و فعالانه از جمهوری آذربایجان حمایت می‌کردند که در نتیجه آن توازن قوا به طرز چشمگیری تغییر کرد.