بازار آریا - دکتر مجید رئوفی/تحلیلگر ارشد انرژی پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای و بریکس به‌عنوان نهادهای جدید برآمده از جهت‌‌‌گیری‌‌‌های قدرت‌‌‌های نوظهور جهانی از سال‌ها قبل مورد توجه ایران بوده است. ایران نیز همچون کشورهای عضو این سازمان‌ها به آینده نگاه جدی‌‌‌تری دارد تا به امروز و فردای نزدیک و از منظر میان‌‌‌مدت و بلندمدت، به دنبال کسب منافع از عضویت در این دو نهاد با محوریت چین و روسیه و با حضور توامان هند است.
تحلیلگران اقتصادی، قرن پیش‌رو را قرن آسیا می‌‌‌نامند؛ قرنی که در دوره رکود اروپا، با ظهور هند و اندونزی به‌عنوان قدرت‌‌‌های اقتصادی دوم و چهارم جهان تا نیمه این قرن، فضای بسیار متفاوتی از آنچه امروز می‌‌‌بینیم، خواهد آفرید. در چنین اتمسفری، سازمان همکاری شانگهای و بریکس به‌عنوان «سازمان‌هایی برای آینده» با حضور کشورهای آسیایی، کارکردهای بسیار متفاوتی خواهند یافت که توصیف آن فضا و فرصت دیگری می‌‌‌طلبد.
اما واقعیت این است که همه منافع به نگاه بلندمدت ختم نمی‌شود و باید با دید میان‌‌‌مدت و کوتاه‌‌‌مدت نیز منافع اقتصادی، سیاسی و امنیتی حضور در بریکس و سازمان همکاری شانگهای را بررسی کرد. طبیعتا ایران با داشتن مزیت رقابتی ثروت‌‌‌های خدادادی گسترده و ذخایر غنی نفت و گاز و مواد معدنی، موقعیت ژئواستراتژیک و نیروی انسانی توانا و کارآمد و البته تنفس در هوای تحریم‌‌‌های مداوم غرب، مسائل را با عینک نزدیک‌‌‌بین نیز رصد می‌کند و درپی فضایی است تا از این مزایای رقابتی بیشترین بهره‌‌‌برداری را داشته باشد. به همین دلیل، بعضا نظراتی راجع به مواهب عضویت در این دو نهاد در امتداد دور زدن تحریم‌‌‌ها، جذب سرمایه‌‌‌ از بانک‌های مرتبط با این دو نهاد و حذف دلار مطرح می‌شود. ازسویی، برخی نیز عضویت در این نهادها را بی‌‌‌اثر، بی‌‌‌فایده و صرفا نمادین عنوان می‌کنند. نظرات رادیکال در آن سوی ماجرا چندان واقع‌‌‌بینانه به نظر نمی‌‌‌رسند.

موضوع مهمی که برخی در ایران برای عضویت در بریکس به آن می‌‌‌اندیشند، مفری برای دور زدن تحریم‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاست؛ این در حالی است که عضویت در بریکس در حال حاضر نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند راهی برای دور زدن تحریم‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها باشد، بلکه سایه تحریم‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اقتصادی، دست ایران را از دیگر مزیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن نیز کوتاه می‌کند. پیمان بریکس با اینکه علاوه بر بسترسازی‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اقتصادی و تجاری، بر توسعه همکاری سیاسی گسترده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر میان اعضا تاکید دارد، اما اعضایش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانند که در مواجهه با توافقات و نُرم‌‌‌های بین‌المللی در موضع ضعف قرار دارند و باید طوری عمل کنند که با جریان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های غالب جهانی، تضاد منافع پیدا نکنند. به همین دلیل هم هست که بعد از تحریم‌‌‌های غرب علیه روسیه، هیچ پروژه جدیدی از سوی بانک توسعه جدید که از سوی اعضای بریکس تشکیل شده، تصویب نشده و پیش نرفته است. همین مساله درباره استفاده از تامین مالی بانک توسعه زیرساخت آسیا که برای حمایت از ابتکار کمربند و راه چین و سازمان همکاری شانگهای شکل گرفته، صادق است. اما اینکه طی سال‌های پیش‌رو، این شرایط با تداوم تحریم‌‌‌ها علیه روسیه و ایران و احیانا چین برقرار باقی بماند و این کشورها همچنان بر روال سابق عمل کنند، محل تردید است.
عضویت ایران در بریکس بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌شک می‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند به تامین بخش اندکی از منافع اقتصادی و البته وجهه کشور کمک کند؛ اما نباید انتظارات را در کوتاه‌‌‌مدت بی‌‌‌جهت بالا برد و طوری سخن گفت که با عضویت در بریکس، بسیاری از مسائل مرتبط با جذب سرمایه‌گذاری در کشور یا موضوع تحریم‌‌‌ها حل خواهد شد. در میان‌‌‌مدت، مهم‌ترین مزیت عضویت ایران در این نهاد، دستیابی به منابع مالی در سازوکار ذخیره احتیاطی و بانک توسعه جدید بریکس به شکل توامان است. تحریم‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مالی علیه کشورمان، دسترسی به منابع این دو نهاد را برای ایران سخت می‌کند، اما با توجه به ارائه بخشی از منابع مالی به ارزهای کشورهای عضو، امکان بهره‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیری ایران در صورت عضویت و ایجاد توافقات جدی با سایر اعضا وجود دارد.
شاید به همین دلیل هم بنگلادش، مصر و امارات به جای تلاش برای عضویت کامل در بریکس، عضویت در بانک توسعه جدید و سازوکار ذخیره احتیاطی را پیش بردند و بدون عضویت کامل در بریکس عضو این دو نهاد شدند. البته درصورت رفع تحریم‌‌‌ها، فرصت برای جذب سرمایه گسترده‌‌‌تر برای ایران بسیار فراهم خواهد بود؛ زیرا هم فضا و فرصت‌‌‌های بکری برای توسعه در بخش‌‌‌های مختلف در ایران وجود دارد و هم برخی محصولات و فرآورده‌‌‌های این سرمایه‌گذاری‌‌‌ها موردنیاز سایر اعضای بریکس است؛ همچنین، پیش از این، ایران از منابع این بانک استفاده‌‌‌ای نکرده است.
اما از منظر اعضای قدیمی بریکس و در نگاه کلان، تصمیم آنها برای پیوستن اعضای جدید به این نهاد در بطن خود، در امتداد یک گام جلوتر برای تاثیرگذاری بیشتر بر تعاملات جهان و جلوگیری از یک‌جانبه‌‌‌گرایی مطلق در دنیاست. سهم بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) در تولید ناخالص داخلی جهانی با پیوستن مصر، اتیوپی، ایران، عربستان‌سعودی و امارات متحده عربی در مقایسه با 26‌درصد کنونی به 30‌درصد افزایش خواهد یافت. اما بیشترین تاثیر پیوستن پنج‌کشور جدید به بریکس بر سهم تولید جهانی نفت است که از 18‌درصد فعلی به 40‌درصد افزایش خواهد یافت و انتظار می‌رود در جهت تغییرات تدریجی بالقوه سیستم پرداخت و تعیین قیمت باشد. به همین ترتیب، سهم بریکس در تجارت جهانی کالا از 20‌درصد به 25‌درصد و تجارت خدمات جهانی از 12‌درصد به 15‌درصد افزایش خواهد یافت و سهم این گروه در ذخایر ارزی جهانی نیز به 45‌درصد صعود می‌کند. به‌‌‌علاوه، اضافه‌شدن پنج‌عضو جدید به گروه بریکس باعث می‌شود که این گروه در سال 2024 میزان 45‌درصد از جمعیت جهان را کنترل کند.
یکی از محورهای مهم موردتوجه ایران برای عضویت در بریکس، افزایش پتانسیل‌‌‌های همکاری انرژی درون گروه بریکس است. اگرچه مجموعه بریکس در سال‌های اخیر اقداماتی در بخش انرژی داشته است که اهم دستاورد آن 9گزارش جامع در حوزه‌‌‌های مرتبط با انرژی است، تشکیل نخستین نشست کارشناسان حوزه انرژی نشان از عزم این مجموعه برای تعمیق همکاری‌‌‌ها در این بخش دارد و با توجه ‌‌‌به جایگاه ایران در بخش انرژی در عرصه ملی و بین‌المللی، حضور در مجموعه بریکس تسهیل‌‌‌کننده رشد و ارتقای کشور در این حوزه خواهد بود. ضمن اینکه حوزه‌‌‌های فعالیت بانک توسعه جدید مرتبط با بخش‌‌‌هایی است که ایران به جذب سرمایه در آنها نیاز دارد. در جلسه کمیته انرژی بریکس در سال 2024 در روسیه، محورهایی از قبیل بهره‌‌‌وری انرژی، تکنولوژی‌‌‌های جدید در زمینه انرژی و عدالت انرژی (شامل دسترسی عموم اقشار مردم به انرژی، ارزان‌‌‌بودن انرژی برای استفاده همگان، قابلیت اطمینان در حوزه انرژی و کاهش آلودگی‌‌‌های زیست‌‌‌محیطی) مورد بحث قرار گرفت.
بانک توسعه جدید زمینه‌‌‌‌‌‌ای است تا اعضا بتوانند برای تامین مالی پروژه‌‌‌های هم‌‌‌راستا با اولویت‌‌‌های بریکس از آن استفاده کنند و این موضوع می‌‌‌تواند کمک فراوانی به پیشبرد توسعه پروژه‌‌‌های مختلف کند.
اهداف بانک توسعه جدید در امتداد توسعه زیرساخت، توسعه پایدار و حمایت از اقتصادهای نوظهور است. هدف کلیدی این بانک، تامین مالی پروژه‌‌‌های زیربنایی، مانند راه‌‌‌ها، راه‌‌‌آهن، بنادر و طرح‌‌‌های انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر برای حمایت از رشد اقتصادی و یکپارچگی منطقه‌‌‌ای در کشورهای عضو است. همچنین این بانک، بر تامین مالی پروژه‌‌‌هایی که پایداری زیست‌‌‌محیطی و شمولیت اجتماعی را ارتقا می‌دهند، تاکید فراوانی دارد و در همین راستا، با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) همسو است. مهم‌ترین پروژه‌‌‌هایی که از سوی بانک جدید در بخش انرژی تامین مالی شده‌اند، در جدول «یک» آمده است. چنان‌که مشخص است، همه این پروژه‌‌‌ها در امتداد مقابله با تغییرات اقلیمی و در حمایت از انرژی‌‌‌های پاک است. جدول «2» نیز شامل همه پروژه‌‌‌های پیشنهادشده به بانک توسعه جدید در بخش انرژی در سال 2024است که باز هم مشابه پروژه‌‌‌های مصوب است و برخی از این پروژه‌‌‌ها نیز به شکل دلاری تامین مالی نشده‌‌‌اند.
ترویج توسعه پایدار بانک‌توسعه جدید، بر گسترش پایداری تاکید فراوانی دارد. از همین‌رو پروژه‌‌‌های منطبق با مولفه‌‌‌ها و استانداردهای ‌‌‌محیط‌زیستی و اجتماعی را با هدف به‌‌‌حداقل رساندن اثرات منفی آنها بر جوامع و محیط‌‌‌زیست، مورد حمایت قرار می‌دهد. در آخرین نشست وزارتی و مقامات عالی‌‌‌رتبه اعضا در سال 2024 در مسکو طی بیانیه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای‌‌‌جنوبی اعلام کردند که در جهت همگام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی رویکردها برای تجارت گواهی انتشار کربن، به‌توافق رسیده‌اند.
با اینکه بازار کربن در کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای‌‌‌جنوبی تاکنون ظهور و رشد کمی داشته است، اما انتظار می‌رود طی چند سال‌‌‌آینده تحولات زیادی را شاهد باشد و این فرصتی است برای کشورهای عضو بریکس که از آن بهره ببرند. ایران نیز نیازمند تقویت این بخش‌‌‌هاست و با تغییرات جدید مقررات بین‌المللی و روندهای جدید حاکم بر بازار انرژی و تغییرات اقلیمی، ناگزیر است که بر این بخش‌‌‌ها به شکل جدی‌‌‌تری تمرکز کند.
--> اخبار مرتبط آمادگی چین برای تقویت روابط نظامی با ایران جنبه‌های اقتصادی عضویت ایران در پیمان ‌شانگهای موازنه‌گری هند در روابط ایران با چین آینده مبهم قیمت جهانی نفت فرش‌قرمز شانگهای برای ایران