چاپ

بازار آریا - بهمن رشیدی* چندی است که با روی کارآمدن مجدد دونالد ترامپ و همراهان سیاسی – اقتصادی وی در رده نخست تصمیم‌سازی ایالات متحده آمریکا، واژه «مواد معدنی کمیاب» و دستیابی آمریکا به این منابع در صدر اخبار پاره‌ای از رسانه‌ها قرارگرفته است. این داستان نخست با پیشنهاد کنترل گرینلند با هدف بهره‌گیری از منابع طبیعی گرینلند از جمله استخراج مواد معدنی کمیاب و اورانیوم شروع شد.
اکنون نگاه‌ها رو به اوکراین است و مواد معدنی حیاتی این سرزمین. بسیاری از رسانه‌ها و حتی کارشناسان ناآگاه، «مواد معدنی کمیاب» را به اشتباه به عناصر نادر خاکی این کشور نسبت می‌دهند؛ در حالی که اوکراین اساسا هیچ ذخایر شناخته شده‌ای ازعناصر نادر خاکی یا کارخانه فرآوری آن را ندارد !
استفاده رسانه‌ای آمریکا از واژگان « خاک‌های نادر و مواد معدنی کمیاب» می‌تواند تنها به بازی و جنگ تجاری بین آمریکا و چین بر سر عناصر نادر خاکی که برای شهروندان ایالات‌متحده آمریکا ملموس،بسیار جذاب و عوام فریبانه هست دامن بزند تا محبوبیت بیشتری برای دولتمردان ترامپ و کابینه او ایجاد کند.
این در حالی است که عناصر نادر خاکی، چندان هم نادر نیستند. در حال حاضر، بیش از 140 پروژه معدنی عناصر نادر خاکی در سطح جهان وجود دارد با بیش از 303 میلیون تن اکسید عناصر نادر خاکی. این حاکی از این واقعیت است که برای سالیان سال به اندازه کافی ذخایر و منابع این عناصر وجود دارد که بتوان بازارجهانی هرچند در حال رشد، ولی محدود عناصر نادر خاکی را به خوبی تامین کند (در حال حاضر حدود 150هزار تن در سال).
سال‌هاست که عناصر نادرخاکی، سرمایه‌گذاری نامطمئنی محسوب شده و به دلیل محدودیت بازار، کنترل کامل چین و آمریکا بر تولید و عرضه این عناصر و همچنین مشکلات فرآوری و پیچیدگی‌های فناوری استحصال این مواد که می‌تواند برای هر ذخیره‌ای از این نوع، با توجه به درصد تجمعی عناصر نادرخاکی سبک و سنگین و کیفیت آنها چالش‌انگیز و دربسیاری موارد، غیر اقتصادی باشد.
اما آنچه که می‌تواند برای دولت‌مردان و بنگاه‌های اقتصادی آمریکا و در راس آن صنایع نظامی جذابیت در کنترل مواد معدنی حیاتی اوکراین و سرمایه‌گذاری در آن را داشته باشد، قطعا لیتیوم هم نیست، چرا که طی 2سال گذشته قیمت جهانی لیتیوم کاهش بسیار شدیدی حدود 80‌درصد داشته است. همچنین آمریکا از طریق شرکت‌های معدنی آمریکایی و کشورهای همسو، دسترسی قابل ملاحظه‌ای به معادن و ذخایر لیتیوم در خود ایالت متحده آمریکا و نیزسایرکشورها دارد. از سوی دیگر اوکراین و در قلمرو خارج از مناطق تحت کنترل روسیه، تنها یک ذخیره کوچک 13میلیون تنی با عیار 1.2 درصدی اکسید لیتیوم با نام شووچنکیو دارد.
موقعیت زمین شناختی اوکراین، شرایط ایده‌آلی برای شکل‌گیری گستره‌ای از سایر مواد معدنی ایجاد کرده و به همین دلیل صنایع معدنی شناخته شده‌ای نیز در سطح جهانی، بازمانده از دوران اتحاد جماهیر شوروی دارد.
به هر روی، جذابیت مواد معدنی حیاتی اوکراین برای آمریکا و با توجه به نیازهای صنایع آن کشور به ترتیب شامل برلیوم، تیتانیوم ،گالیوم و گرافیت است.
اوکراین پنجمین تولید‌کننده جهانی تیتانیوم اسفنجی است و ذخایر ارزشمندی از تیتانیوم به ویژه از نوع روتیل دارد. استفاده از فلز تیتانیوم جایگاه ویژه‌ای در صنایع نظامی، به ویژه هوا-فضایی دارد. عنصر دیگر برلیوم است که به عنوان یک محصول استراتژیک با کاربردهای ویژه در صنایع دفاعی آمریکا از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است. در سطح جهانی ذخایر برلیوم بسیار محدود و دستیابی به آن یک مزیت استراتژیک محسوب می‌شود. در اوکراین بیش از 15 هزار تن اکسید برلیوم در ناحیه پرزانسکه گزارش شده است که به نظر می‌رسد عمده‌ترین ماده معدنی مورد نظر ایالت‌متحده آمریکا در اوکراین باشد.
گرافیت دیگر ماده معدنی حیاتی برای آمریکا در اوکراین است. اوکراین بعد از نروژ، دومین تولید‌کننده عمده گرافیت طبیعی اروپا است. چالش دستیابی و استخراج گرافیت طبیعی برای دنیای غرب در مقابل تولید گرافیت مصنوعی توسط چین همچنان مساله‌آفرین است. به دلیل فقدان ثبات تولید و تعطیلی‌های پی‌درپی معادن گرافیت موزامبیک به واسطه مشکلات محلی، که اصلی‌ترین تامین‌کننده منابع گرافیتی برای آمریکا محسوب می‌شود، دستیابی به گرافیت اوکراین می‌تواند اثر مهمی در امنیت زنجیره تامین این ماده حیاتی برای آمریکا ایجاد کند.
همچنین گالیوم نیز در اوکراین تولید می‌شود و منابع مناسبی از آن در بوکسیت‌های این کشور وجود دارد. گالیوم یک ماده‌‌‌معدنی حیاتی برای تولید ریزتراشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و نسل جدید نیمه‌‌‌‌رسانا‌‌‌ها است که برخی از پیشرفته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین فناوری‌‌‌های نظامی ایالات‌‌‌متحده و کشورهای صنعتی را به خود وابسته می‌کند. چین هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اینک 98درصد از تولید جهانی گالیوم را در اختیار دارد و صادرات آن را به شدت محدود کرده است.
تمامی مواد معدنی اولویت‌داری که ذکرآن رفت، در فهرست مواد معدنی حیاتی اتحادیه اروپا نیز وجود دارد و دستیابی آمریکا به این عناصردر اوکراین، می‌تواند به رقابت‌های تجاری-سیاسی بین آمریکا و اروپا نیز دامن زند.
* کارشناس ارشد زمین‌شناسی اقتصادی