چاپ

بازار آریا - مهدی حسن‌پور ورکلائی* ایران به‌عنوان یکی از دارندگان بزرگ منابع انرژی در جهان، به‌ویژه نفت و گاز طبیعی، با چالش‌‌‌های عمده‌‌‌ای در مدیریت و بهره‌‌‌برداری از این منابع مواجه است. ناترازی انرژی به معنای عدم‌تطابق بین تولید و مصرف انرژی در یک کشور است که می‌‌‌تواند به دلایل مختلف، از جمله عدم‌بهینه‌‌‌سازی زیرساخت‌‌‌ها، وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی و افزایش تقاضا برای انرژی رخ دهد. ایران در سال‌های اخیر به‌‌‌خصوص با افزایش مصرف داخلی و کاهش تولید روبه‌‌‌رو بوده است. براساس گزارش‌‌‌ها، ناترازی انرژی نه‌تنها بر اقتصاد ملی تاثیر می‌‌‌گذارد، بلکه به مسائل زیست‌‌‌محیطی نیز دامن می‌‌‌زند.
تولید و مصرف انرژی در ایران
ایران، به‌عنوان یکی از کشورهای سرشار از منابع انرژی، حجمی قابل‌توجهی از ذخایر جهانی را در اختیار دارد؛ به طوری که تقریبا 4‌درصد از ذخایر نفت و 15‌درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان متعلق به این کشور است (OPEC, 2023). با این حال، مساله‌ای نگران‌‌‌کننده در اینجا نهفته است: تولید انرژی در سال‌های اخیر به‌سختی توانسته است با تقاضای فزاینده همگام شود. پیش‌بینی‌‌‌ها نشان می‌دهد که مصرف انرژی تا سال 1404 (2025) به 250میلیون تن معادل نفت خام خواهد رسید؛ این به معنای ثبت افزایش 25درصدی در طی فقط چهارسال است (سازمان برنامه و بودجه، 1400). در سال 1400 (2021)، میزان مصرف انرژی در ایران به حدود 222میلیون تن معادل نفت خام رسید که این رقم نسبت به سال گذشته، افزایش چشم‌گیر 7درصدی را نمایان می‌‌‌سازد (وزارت نیرو، 1400). در کنار این بحران مصرف، درآمد کشور از صادرات نفت خام در سال 1400 نیز به 22میلیارد دلار رسید که نسبت به سال 1399 (2020) کاهش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد و این خود گویای چالش‌‌‌های اقتصادی در این حوزه است (وزارت نفت، 1400).
تهدیدهای ناترازی انرژی
یکی از عوامل کلیدی ناترازی انرژی در ایران، افزایش جمعیت و رشد اقتصادی شتابان است که به‌طور چشم‌گیری نیاز به انرژی را افزایش داده است. براساس آمار مرتبط، جمعیت ایران در سال 1402 (2023) به مرز 85میلیون نفر رسید؛ رقمی که نسبت به سال‌های گذشته رشد قابل‌توجهی را به نمایش می‌‌‌گذارد (مرکز آمار ایران، 1402). بخش‌‌‌های صنعتی و خانگی به‌شدت به منابع انرژی وابسته‌‌‌اند؛ به‌‌‌طوری که بخش خانگی به تنهایی حدود 40‌درصد از کل مصرف انرژی کشور را به خود اختصاص می‌دهد (وزارت نیرو، 1402). این وابستگی شدید به انرژی، هر گونه رکود در تولید را مساله‌ای جدی می‌‌‌سازد. به‌ویژه در سال 1400 که کاهش تولید برق به میزان 12‌درصد به دنبال بحران‌های ناشی از کمبود سوخت، موجب افزایش خاموشی‌‌‌ها و به تبع آن نارضایتی عمومی شد (سازمان انرژی، 1401). واقعیتی که نشان می‌دهد، تاثیرات ناشی از ناترازی انرژی می‌‌‌تواند بر زندگی روزمره مردم و فعالیت‌‌‌های اقتصادی کشور سایه بیفکند.

بازار آریا

زیرساخت‌‌‌ها و مدیریت منابع
زیرساخت‌‌‌های انرژی ایران به‌‌‌طور جدی برای پاسخ‌گویی به تقاضای فزاینده ناتوان است. متاسفانه، بسیاری از نیروگاه‌‌‌های برق کشور هنوز به تکنولوژی‌‌‌های قدیمی متکی‌‌‌اند؛ مساله‌ای که نه‌تنها کارآیی تولید را به‌شدت کاهش می‌دهد، بلکه به افزایش هزینه‌‌‌ها نیز دامن می‌‌‌زند. براساس گزارش‌‌‌ها، تقریبا 70‌درصد از نیروگاه‌‌‌های برق ایران بر پایه سوخت فسیلی فعالیت می‌کنند (سازمان انرژی‌‌‌های نو ایران، 1402). این واقعیت به‌وضوح نشان می‌دهد که هزینه تولید برق از طریق این نیروگاه‌‌‌ها می‌‌‌تواند تا 15‌درصد بیشتر از هزینه تولید برق با استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر باشد (مرکز تحقیقات انرژی، 1401). این وضعیت بحرانی فقط به ناترازی انرژی نمی‌‌‌انجامد، بلکه با تغییرات اقلیمی و آلودگی محیط‌زیست نیز گره خورده است. به‌‌‌واقع، برآوردها گویای این است که بخش انرژی در ایران مسوول حدود 30‌درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای کشور است (سازمان حفاظت محیط‌زیست، 1402). بنابراین، این شرایط نگران‌‌‌کننده، ضرورت به‌‌‌کارگیری فناوری‌‌‌های نوین و منابع تجدیدپذیر را به یک نیاز مبرم تبدیل کرده است، به‌‌‌طوری که نه‌تنها باید به تامین انرژی موردنیاز بپردازیم، بلکه باید به حفظ محیط‌زیست نیز توجه ویژه‌‌‌ای داشته باشیم.
چالش‌‌‌های اقتصادی
ناترازی انرژی نه‌تنها یک چالش فنی است، بلکه عواقب اقتصادی جدی و وخیمی را نیز به‌‌‌دنبال دارد. طبق برآوردهای صورت‌‌‌گرفته، هزینه‌‌‌های ناشی از ناترازی انرژی تا سال 1403 (2024) ممکن است به بیش از 12میلیارد دلار در سال افزایش یابد (مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس، 1400). این هزینه‌‌‌ها شامل ضررهای سنگینی است که صنایع به خاطر کمبود انرژی متحمل می‌‌‌شوند، همچنین به افزایش هزینه‌‌‌های واردات سوخت و کاهش تولید ناخالص داخلی دامن می‌‌‌زند. در حقیقت، این ناترازی به‌‌‌گونه‌‌‌ای عمل می‌کند که زیان‌‌‌های مادی و معنوی آن به زندگی روزمره مردم و ثبات اقتصادی کشور آسیب می‌‌‌رساند.
راهکارهای پیشنهادی
به‌منظور رفع چالش ناترازی انرژی در ایران، اجرای چند اقدام اساسی و حیاتی ضروری است:
بهبود زیرساخت‌‌‌های انرژی: نوسازی و توسعه زیرساخت‌‌‌های تولید و توزیع انرژی می‌‌‌تواند به طرز چشم‌گیری کارآیی را افزایش دهد و از هدررفت انرژی جلوگیری کند. این اقدام نه‌تنها به بهبود وضعیت فعلی کمک می‌کند، بلکه زیرساختی مستحکم برای آینده انرژی کشور فراهم می‌‌‌سازد.
توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر: گسترش کاربرد انرژی‌‌‌های خورشیدی، بادی و دیگر منابع تجدیدپذیر می‌‌‌تواند به کاهش وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی یاری رساند و به طور موثری به حل مشکلات ناترازی انرژی کمک کند. با سرمایه‌گذاری در این منابع، می‌‌‌توان به سمت آینده‌‌‌ای پایدارتر حرکت کرد.
مدیریت بهینه مصرف: تدوین سیاست‌‌‌های کارآمد برای کاهش مصرف انرژی در بخش‌‌‌های خانگی و صنعتی، به‌‌‌علاوه آموزش بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی، به‌عنوان یک گام مهم می‌‌‌تواند تاثیرات مثبتی بر بهبود وضعیت ناترازی داشته باشد. ارتقای آگاهی عمومی و تشویق به رفتارهای صرفه‌‌‌جویانه در مصرف انرژی، کلید اصلی برای رسیدن به پایداری انرژی است.
نتیجه‌‌‌گیری
ناترازی انرژی در ایران به عنوان یک چالش جدی و چندوجهی، مستلزم توجه فوری و اتخاذ راهکارهای جامع و موثر است. با افزایش بی‌‌‌سابقه تقاضا و کاهشی که در تولید انرژی وجود دارد، این بحران نه‌تنها مشکلات اقتصادی و زیست‌‌‌محیطی عدیده‌‌‌ای را به همراه خواهد داشت، بلکه پایداری آینده نظام انرژی کشور را نیز به خطر می‌‌‌اندازد. برای دستیابی به توسعه‌‌‌ای پایدار و موثر، ایران باید گامی اساسی به سوی مدیریت بهینه منابع انرژی و نوسازی زیرساخت‌‌‌ها بردارد. با ایجاد تحول در سیاست‌‌‌های انرژی و بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های نوین، می‌‌‌توان نه‌تنها چالش‌‌‌های کنونی را پشت سر گذاشت، بلکه افقی روشن و پایدار برای نسل‌‌‌های آینده فراهم آورد؛ آینده‌‌‌ای که در آن انرژی پاک و پایدار، رکن اصلی اقتصاد و زندگی اجتماعی خواهد بود.
منابع :
1. OPEC (2023). "World Oil Outlook 2023." Organization of the Petroleum Exporting Countries.
2. وزارت نیروی جمهوری اسلامی ایران (1400). «گزارش سالانه مصرف انرژی کشور».
3. سازمان انرژی‌‌‌های نو ایران (1402).
«گزارش وضعیت انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر».
4. مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس (1400).
«تحلیل هزینه‌‌‌های ناترازی انرژی در ایران».
5. سازمان برنامه و بودجه (1400).
«پیش‌بینی‌‌‌های مصرف انرژی در برنامه ششم توسعه».
* کارشناس ارشد اقتصاد دانشگاه مازندران