بازار آریا - دنیای
اقتصاد : براساس آمار منتشرشده از پایگاه استنادی سایماگو (رتبهبندی علمی)،
ایران در حوزه هوش‌مصنوعی موفق به کسب رتبه پانزدهم جهان شده‌است؛ این در حالی است که چین، ایالات‌متحده، هند،
ژاپن و انگلستان در صدر فهرست تولید مقالات علمی این حوزه قرار دارند.در سوی دیگر، کره‌شمالی با بیشترین تعداد شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی، به‌عنوان رکورددار این بخش در جهان شناخته شده‌است.تحلیلگران بر این باورند که جهت دستیابی
ایران به‌جایگاه 10 کشور برتر جهان در حوزه هوش مصنوعی، علاوه‌بر توسعه علمی، اصلاح سیاست‌های نظارتی و راهبردهای کلان در این زمینه ضروری خواهد بود.
از تدوین سیاست تا اجرای راهکار
با توجه به اهمیت راهبردی هوش‌مصنوعی در تحولات علمی و
اقتصادی جهان،
ایران در تلاش است تا جایگاه خود را درمیان 10کشور برتر این حوزه تثبیت کند. تحقق این هدف، صرفا در گرو تولید دانش نیست، بلکه مستلزم ایجاد زیرساخت‌های حقوقی، نظارتی و سیاستگذاری‌های کلان است.
در این راستا، مرکز پژوهش های
مجلس شورای اسلامی گزارشی با عنوان تصویری از توسعه هوش‌مصنوعی در جهان و راهکارهایی برای بهبود جایگاه
ایران ارائه کرده‌است. در این گزارش به مجموعه‌‌‌‌‌ای از اقدامات و اصلاحات اشاره شده که می‌تواند مسیر توسعه هوش‌مصنوعی در کشور را هموار کند. از جمله این اقدامات، می‌توان به تبیین وضعیت موجود، تامین مالی پایدار، تقویت زیرساخت‌ها، تمرکز بر پژوهشهای تقاضامحور و حمایت از کسب‌وکارهای نوپا اشاره کرد. یکی از گام‌های اساسی در این مسیر، تبیین دقیق وضعیت موجود و برنامه‌‌‌‌‌ریزی هوشمندانه برای آینده است.
ایجاد یک مرکز ملی برای رصد شاخص‌های توسعه هوش مصنوعی، با همکاری بخش‌خصوصی و نظارت سازمان ملی هوش مصنوعی، می‌تواند ارزیابی مستمر روند پیشرفت کشور را امکان‌پذیر سازد، همچنین تدوین شاخص‌های بومی سنجش توسعه این فناوری، با قابلیت انطباق با استانداردهای جهانی، می‌تواند معیارهای دقیقی برای سنجش جایگاه
ایران در این عرصه ارائه دهد. علاوه‌بر این، تامین مالی پایدار و جذب سرمایه‌برای توسعه فناوری‌های نوین ضرورتی انکارناپذیر است. در این راستا، باید یک صندوق ملی ویژه، با مشارکت دولت و بخش خصوصی، ایجاد شود تا از توسعه فناوری‌های عمیق هوش مصنوعی، خدمات پایه و کاربردی این حوزه حمایت کند. در کنار حمایت‌های مالی، بهبود زیرساخت‌های پردازشی و داده‌‌‌‌‌ای نقش بسزایی در پیشرفت این
صنعت ایفا می‌کند. استفاده از ظرفیت اپراتورهای داده برای یکپارچه‌سازی اطلاعات، تسهیل دسترسی پژوهشگران و توسعه‌‌‌‌‌دهندگان و همچنین تامین تجهیزات و سخت‌افزارهای پیشرفته پردازشی، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند بستر لازم را برای رشد این فناوری فراهم سازند.
در همین راستا، ایجاد یک مرکز ملی پردازش سریع با ظرفیت یک اگزافلاپس، همراه با حمایت از زیرساخت‌های پردازش اشتراکی و بهره‌‌‌‌‌گیری از توان بخش‌خصوصی برای تامین
انرژی موردنیاز پردازش‌‌‌‌‌های حجیم، از جمله راهکارهای پیشنهادی است. از سوی دیگر، تمرکز بر پژوهشهای تقاضامحور می‌تواند مسیر توسعه هوش‌مصنوعی را هدفمندتر سازد. ایجاد زیرساخت‌های داده‌های باز به‌منظور تسهیل دسترسی پژوهشگران، اختصاص بودجه‌به دانشگاه‌‌‌‌‌ها و مراکز تحقیقاتی منتخب برای اجرای پژوهشهای عمیق و تعریف سازوکارهای نظارتی، همچون ارزیابی کیفیت و رقابت‌پذیری پروژه‌های تحقیقاتی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند زمینه را برای نوآوری‌های موثر فراهم کند.
همچنین، حمایت از کسب‌وکارهای نوپا و شرکت‌های دانش‌بنیان گامی اساسی در جهت شکوفایی این حوزه به‌شمار می‌رود. ارائه پژوهشهای مستقیم تحقیق و توسعه، اعمال معافیت مالیاتی بر حقوق کارکنان شرکت‌های کوچک و متوسط هوش‌مصنوعی و تعریف پروژه‌های کوچک‌‌‌‌‌مقیاس در صنایع، از جمله تدابیری است که می‌تواند به رشد شرکت‌های فناورانه کمک کند. در همین راستا، تدوین دستورالعمل‌های حمایتی توسط معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، با هدف بهره‌‌‌‌‌گیری از ظرفیت‌های قانون جهش تولید دانش‌بنیان، می‌تواند راه را برای توسعه پایدار این حوزه هموار سازد. اجرای این سیاست‌ها و راهکارها، در کنار هماهنگی میان بخش‌های دولتی و خصوصی، می‌تواند
ایران را در مسیر توسعه هوش‌مصنوعی قرارداده و جایگاه کشور را در این عرصه ارتقا بخشد. با رویکردی جامع، متعادل و آینده‌نگر، دستیابی به‌جایگاهی ممتاز در این حوزه نه‌‌‌‌‌تنها دور از دسترس نخواهد بود، بلکه می‌تواند به یکی از مزیت‌های راهبردی کشور تبدیل شود.
توصیه‌های سیاستی برای ایران
هوش مصنوعی به‌عنوان یک فناوری پویا همواره در مسیر رشد و تحول قرار دارد. با توسعه مدل‌های هوش‌مصنوعی مولد، شتاب این تحولات بیش از پیش افزایش‌یافته و مدل‌های پیشرفته‌‌‌‌‌تری در مقیاس وسیع منتشر شده‌اند. در این راستا، موسسات علمی و مراکز پژوهشی برجسته‌‌‌‌‌ای همچون دانشگاه‌‌‌‌‌های استنفورد و آکسفورد، در تلاش‌‌‌‌‌اند تا با معرفی و بازتعریف شاخص‌های رتبهبندی کشورها، معیاری جامع برای سنجش میزان پیشرفت در این حوزه ارائه دهند.
در این پژوهش، با درنظرگرفتن شاخص‌های معتبر و پر استناد جهانی، برخی از مهم‌ترین مولفه‌‌‌‌‌های ارزیابی توسعه هوش‌مصنوعی از جمله میزان فارغ‌‌‌‌‌التحصیلان و اشتغال در این حوزه، فعالیت شرکت‌های مرتبط، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، سهم بازار، ملاحظات اخلاقی، پذیرش اجتماعی و میزان درآمدهای حاصل از این فناوری مورد بررسی قرارگرفته‌است.
پژوهش و تولید علم: بخش عمده‌ای از تولید دانش در حوزه هوش مصنوعی، در سطح جهانی توسط دانشگاه‌‌‌‌‌ها و مراکز تحقیقاتی انجام می‌شود. به‌طور میانگین، حدود 78درصد از پژوهشهای علمی این حوزه توسط نهادهای دانشگاهی تولیدشده و سهم بخش
صنعت و دولت در این زمینه به ترتیب 10 و 8درصد است.
بر اساس داده‌های پایگاه استنادی سایماگو،
ایران در بازه زمانی 1996 تا 2023، موفق به کسب جایگاه پانزدهم جهانی در حوزه هوش‌مصنوعی شده‌است، همچنین بر اساس دسته‌بندی شاخه‌‌‌‌‌های فناوری هوش‌مصنوعی در پایگاه وب آو ساینس،
ایران در حوزه شبکه‌‌‌‌‌های عصبی در رتبه ششم جهان قرار دارد.
روند آموزش و فارغ‌‌‌‌‌التحصیلی: در سطح جهانی، گرایش به تحصیل در رشته‌‌‌‌‌های مرتبط با هوش‌مصنوعی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد(از جمله علوم و مهندسی رایانه، ریاضیات و فناوری اطلاعات) رو به افزایش است، با این‌حال در مقطع دکترای علوم رایانه، رشد قابل‌توجهی در تعداد دانش‌‌‌‌‌آموختگان مشاهده نمی‌شود. به‌نظر می‌رسد فرصت‌های شغلی مناسب‌‌‌‌‌تر در مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد و جذب سریع‌تر به بازار کار، موجب کاهش تمایل به ادامه تحصیل در مقطع دکترا شده‌است. در حال‌حاضر، مقطع کارشناسی هوش‌مصنوعی در نظام آموزش عالی
ایران ارائه نمی‌شود؛ اما دانشگاه‌‌‌‌‌های کشور در مقاطع تحصیلات تکمیلی، دانشجویان را در گرایش‌‌‌‌‌های مرتبط با این حوزه جذب می‌کنند.
این گرایش‌‌‌‌‌ها شامل علوم کامپیوتر با گرایش محاسبات نرم و هوش‌مصنوعی و مهندسی کامپیوتر با گرایش هوش‌مصنوعی و روباتیک در مقطع کارشناسی‌ارشد و محاسبات نرم و هوش‌مصنوعی ذیل رشته علوم و مهندسی کامپیوتر و رایانش و هوش‌مصنوعی در رشته علوم شناختی و اعصاب شناختی در مقطع دکترا هستند. بر اساس آمار منتشرشده از سوی سازمان سنجش، در سال1402، ظرفیت پذیرش دانشجو در این رشته‌‌‌‌‌ها شامل 172 نفر در مقطع دکترای و 1358نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد بوده‌است.
وضعیت اشتغال: طبق گزارش دانشگاه استنفورد، حدود 77درصد از فارغ‌‌‌‌‌التحصیلان رشته‌‌‌‌‌های مرتبط با هوش‌مصنوعی در بخش صنعت، 22درصد در دانشگاه‌‌‌‌‌ها و یک‌درصد در نهادهای دولتی مشغول به‌کار هستند. عمده فرصت‌های شغلی این حوزه در بخش اطلاعات متمرکز شده و پس از آن، حوزه‌های خدمات علمی، تخصصی و فنی، امور مالی،
بیمه و تولید، بیشترین سهم را در اشتغال مبتنی بر هوش‌مصنوعی به خود اختصاص داده‌اند.
با توجه به روندهای جهانی و جایگاه
ایران در توسعه هوش مصنوعی، می‌توان دریافت که این فناوری نقشی کلیدی در تحول
اقتصادی و علمی کشور ایفا می‌کند. سرمایه‌گذاری‌های مستمر در بخش پژوهش، افزایش ظرفیت‌های دانشگاهی، بهبود زیرساخت‌های پردازشی و گسترش همکاری‌های بین بخشی، از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند جایگاه
ایران را در رتبه‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌های بین‌المللی بهبود بخشند و آن را در مسیر رقابت جهانی قرار دهند.
گام‌هایی برای توسعه
در راستای تسریع و جهش در توسعه فناوری هوش‌مصنوعی و بهره‌‌‌‌‌برداری از قابلیت‌های عمیق آن، مجموعه‌‌‌‌‌ای از اقدامات اساسی به‌منظور تقویت و گسترش این فناوری پیشرفته در کشور مطرح شده‌است. این پیشنهادات با هدف فراهم‌آوردن زیرساخت‌ها، جذب سرمایه، تقویت پژوهشهای هدفمند و حمایت از کسب‌وکارهای نوپا طراحی شده‌اند تا بتوانند نقشی تاثیرگذار در پیشرفت این حوزه ایفا کنند.
تبیین وضعیت موجود و برنامه‌‌‌‌‌ریزی برای آینده: اولین گام ضروری برای تحقق این اهداف، ایجاد شفافیت در وضعیت کنونی و تدوین برنامه‌های استراتژیک برای آینده است. یکی از اقدامات محوری، تاسیس یک مرکز رصد شاخص‌های توسعه هوش‌مصنوعی است که تحت‌نظارت سازمان ملی هوش‌مصنوعی با مشارکت فعال بخش‌خصوصی فعالیت خواهد کرد. این مرکز وظیفه دارد شاخص‌های مرتبط با توسعه هوش‌مصنوعی را مطابق با سند ملی توسعه این فناوری رصد‌کرده و برای ترسیم راهبردهای آینده اقدام کند، همچنین باید شاخص‌های بومی سنجش توسعه هوش‌مصنوعی در کشور طراحی و تولید شوند که قابلیت انطباق و مقایسه با شاخص‌های جهانی را داشته باشند و به رده‌‌‌‌‌بندی وضعیت پیشرفت این فناوری در کشور کمک کنند.
تامین مالی و جذب سرمایه: یکی از موانع اصلی در توسعه لایه‌‌‌‌‌های عمیق هوش مصنوعی، کمبود منابع مالی و نبود مدل‌های تامین
سرمایه موثر است. در این راستا، پیشنهاد شده‌است که یک صندوق ملی اختصاصی ایجاد شود که با مشارکت دولت و بخش‌خصوصی فعالیت کند. این صندوق می‌تواند به توسعه خدمات پایه و کاربردی هوش‌مصنوعی پرداخته و به تحقق تکالیف و تعهدات دولت در این حوزه کمک کند.
تامین زیرساخت‌های موردنیاز: توسعه زیرساخت‌های فنی برای پیشرفت هوش‌مصنوعی ضروری است. این امر از طریق همکاری بین بخش‌خصوصی و دولتی در راستای یکپارچه‌سازی داده‌ها و تسهیل دسترسی به آنها ممکن خواهدشد. همچنین تامین تجهیزات پردازشی پیشرفته و ایجاد مرکز ملی پردازش سریع با ظرفیت‌های مناسب، نظیر یک اگزافلاپس ویژه طرح‌های هوش مصنوعی، از دیگر اقداماتی است که به تسریع پردازش و توسعه الگوریتم‌های پیچیده در این حوزه کمک می‌کند. در کنار این موارد، نیاز به تقویت ظرفیت‌های پردازشی در کشور و تامین
انرژی موردنیاز برای پردازش‌‌‌‌‌های بزرگ نیز ضروری است.
تقویت پژوهشهای هدفمند تقاضامحور: در زمینه پژوهش، لازم است زیرساخت‌های داده‌های باز برای تسهیل دسترسی پژوهشگران فراهم شود. تخصیص بودجه‌به دانشگاه‌‌‌‌‌ها و پژوهشکده‌‌‌‌‌های منتخب برای انجام تحقیقات کاربردی و عمیق در زمینه هوش مصنوعی، گامی مهم در تقویت بنیادهای علمی این حوزه است، همچنین نیاز است که سازوکارهای نظارتی دقیق برای ارزیابی کیفیت پژوهش‌ها و ایجاد بستر رقابتی درمیان محققان درنظر گرفته شود.
حمایت از کسب‌وکارهای نوپا: حمایت از شرکت‌های نوپا و کوچک که توانایی حل مسائل واقعی صنایع با استفاده از هوش‌مصنوعی را دارند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای تحقق این هدف، باید که مشوق‌‌‌‌‌های مالی برای این کسب‌وکارها ایجاد شود تا نخبگان و متخصصان هوش‌مصنوعی را در کشور نگه دارند. از جمله این مشوق‌‌‌‌‌ها می‌توان به مالیات با نرخ صفر برای کارکنان شرکت‌های کوچک و چابک هوش‌مصنوعی اشاره کرد، همچنین تعریف پروژه‌های کم‌‌‌‌‌مقیاس که مبتنی بر حل مشکلات واقعی
صنعت هستند و می‌توانند توسط شرکت‌های کوچک با کمتر از 50 نفر پرسنل انجام شوند، می‌تواند گامی موثر در راستای توسعه این
صنعت باشد.
این مجموعه اقدامات در مجموع نشان‌دهنده لزوم هماهنگی میان دولت، بخش‌خصوصی و دانشگاه‌‌‌‌‌ها برای تقویت زیرساخت‌های فناوری، پژوهشهای علمی و حمایت از استارت‌آپ‌ها است. با اجرایی‌شدن این اقدامات، می‌توان چشم‌‌‌‌‌انداز روشنی برای رشد و توسعه هوش‌مصنوعی در کشور متصور شد و جایگاه آن را در سطح جهانی ارتقا داد. در همین زمینه گزارشی دیگر در صفحه 17 امروز درج شده و در آن نکات دیگری هم در خصوص توسعه هوش‌مصنوعی در
ایران آمده است.