چاپ

بازار آریا - دنیای اقتصاد -حمید ملازاده : تغییرات اقلیمی به‌عنوان یکی از بزرگ‌‌‌‌‌‌ترین چالش‌های قرن حاضر، تاثیرات عمیق و چندجانبه‌‌‌‌‌‌ای بر اقتصاد، زیست‌بوم‌های طبیعی و جوامع انسانی داشته‌است. این پدیده، با تغییر الگوهای آب‌‌‌‌‌‌وهوا، کاهش بارندگی، افزایش دما و وقوع خشکسالی‌‌‌‌‌‌های شدید، شرایط زندگی را در بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران دگرگون کرده‌است. یکی از پیامدهای ملموس و پرچالش تغییرات اقلیمی، مهاجرت‌‌‌‌‌‌های اقلیمی است که به‌صورت داخلی یا بین‌المللی رخ می‌دهد و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پر هزینه‌ای به‌همراه دارد. ایران، به‌ویژه در فلات مرکزی، یکی از نمونه‌‌‌‌‌‌های برجسته تاثیرپذیری از تغییرات اقلیمی است. این مناطق که به‌‌‌‌‌‌طور تاریخی وابسته به منابع آبی محدود و کشاورزی سنتی بوده‌اند، در دهه‌های اخیر با کاهش چشمگیر بارندگی و افزایش دما مواجه شده‌اند.
به‌‌‌‌‌‌طور مثال، استان‌هایی مانند یزد، کرمان و اصفهان، به دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی و خشک‌‌‌‌‌‌شدن قنوات، با مشکلات جدی روبه‌رو شده‌اند. کاهش منابع آبی و افزایش خشکسالی، به نوبه خود منجر به افت تولیدات کشاورزی و بیکاری در این مناطق شده‌است. این شرایط، بسیاری از ساکنان مناطق خشک و بیابانی را مجبور به ترک زادگاه خود و مهاجرت به مناطق شمالی و پرآب‌‌‌‌‌‌تر کشور نظیر استان‌های گیلان و مازندران‌‌ کرده و به معضلات جدیدی دامن زده‌است. مناطق شمالی ایران که همچنان نسبت به سایر مناطق از شرایط آب‌وهوایی نسبتا مناسب‌تری برخوردارند، به مقصد اصلی مهاجران اقلیمی تبدیل شده‌اند. این مهاجرت‌‌‌‌‌‌ها، هرچند به ظاهر راه‌‌‌‌‌‌حلی برای بهبود شرایط زندگی افراد است، اما چالش‌های جدیدی را برای مناطق مقصد ایجاد می‌کند. افزایش تراکم‌جمعیت، فشار بر زیرساخت‌های شهری، تغییرات فرهنگی و اجتماعی و رقابت در بازار کار از جمله مسائلی است که این مهاجرت‌‌‌‌‌‌ها به‌همراه دارند.
این نوشته به بررسی تاثیرات مهاجرت‌‌‌‌‌‌های اقلیمی بر بازار کار، ثبات اجتماعی و توسعه اقتصادی می‌پردازد. همچنین با تحلیل نمونه‌‌‌‌‌‌های داخلی و بین‌المللی، راهکارهای ممکن برای کاهش اثرات منفی این پدیده و بهره‌‌‌‌‌‌گیری از فرصت‌های آن را بررسی خواهد کرد. افزایش نیروی کار مهاجر در مناطق مقصد، تاثیر مستقیمی بر بازار کار دارد. در ایران، مهاجرت اقلیمی از استان‌های مرکزی مانند یزد و کرمان به استان‌های شمالی مانند مازندران و گیلان باعث رقابت بیشتر بر سر مشاغل کشاورزی و ساختمانی شده‌است. در استان‌های شمالی، کشاورزان محلی گزارش داده‌اند که مهاجران حاضر به پذیرش دستمزدهای پایین‌تر هستند که این مساله به کاهش درآمد بومیان منجر شده‌است. همچنین در مناطق مبدأ، کاهش نیروی کار ماهر و غیرماهر به کاهش تولید و افزایش هزینه‌های تولید منجر می‌شود. در استان‌های خشک ایران مانند سیستان و بلوچستان، کاهش نیروی کار کشاورزی به‌دلیل مهاجرت باعث افت تولیدات زراعی شده و حتی در برخی مناطق، مزارع به حال خود رها شده‌اند. تراکم بیش‌‌‌‌‌‌ازحد جمعیت در مناطق مقصد می‌تواند به کمبود زیرساخت‌ها و افزایش هزینه‌های زندگی منجر شود.
شهر رشت در شمال ایران در سال‌های اخیر شاهد افزایش چشمگیر تعداد مهاجران بوده که نتیجه آن رشد حاشیه‌‌‌‌‌‌نشینی و فشار بر خدمات شهری مانند حمل‌ونقل عمومی بوده‌است. ورود مهاجران با فرهنگ‌‌‌‌‌‌ها و طرز فکر‌های متفاوت، تنش‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد. در ایران، اختلافات اجتماعی بین مهاجران سیستان و بلوچستانی و ساکنان محلی استان‌های شمالی گزارش‌شده، به‌ویژه در موضوع مالکیت و نحوه استفاده از منابع آب. مهاجرت کشاورزان به مناطق دیگر، تولید محصولات غذایی و در نهایت امنیت غذایی را کاهش می‌دهد. در ایران، کمبود آب در استان خوزستان باعث مهاجرت کشاورزان و کاهش تولید گندم و نیشکر‌ شده که بر صادرات این محصولات تاثیر منفی گذاشته‌است. به‌دنبال تغییرات اقلیمی، دولت‌ها برای ایجاد زیرساخت‌های جدید و خدمات‌‌‌‌‌‌رسانی به مهاجران، هزینه‌های بیشتری باید متحمل ‌‌‌‌‌‌شوند. برای نمونه در ایران، ایجاد زیرساخت‌های مسکن برای مهاجران در استان‌های شمالی هزینه‌های دولت را افزایش داده‌است. مناطق مبدأ مهاجرت‌‌‌‌‌‌های اقلیمی اغلب دچار کاهش منابع طبیعی و ضعف زیرساخت‌ها هستند که منجر به مهاجرت‌‌‌‌‌‌های گسترده می‌شود. سرمایه‌گذاری در این مناطق می‌تواند اثرات مثبتی داشته‌باشد، اما نحوه اجرای این سرمایه‌گذاری‌ها نیز بسیار مهم است.
به‌عنوان مثال در ایران، پروژه‌های آبیاری مدرن و سیستم‌های ذخیره‌سازی آب در استان‌هایی مانند خوزستان و سیستان‌‌‌‌‌‌وبلوچستان ضروری است، با این‌حال تجربه سدسازی گسترده در خوزستان نشان‌داده که تمرکز بر سدسازی بدون درنظرگرفتن تاثیرات زیست‌محیطی، منجر به کاهش تنوع‌زیستی و بحران‌های اجتماعی می‌شود. مثلا، خشک‌شدن تالاب هورالعظیم نتیجه همین سیاست‌های خطا بوده و خود عامل مهاجرت‌‌‌‌‌‌های بیشتری شده و این در حالی است که استان‌های مرکزی ایران نظیر کرمان و یزد، دارای پتانسیل بالایی برای تولید انرژی خورشیدی هستند. ایجاد مزارع خورشیدی می‌تواند اشتغال‌زایی‌کرده و درآمد پایدار برای مردم محلی فراهم کند. پروژه‌هایی مانند نیروگاه خورشیدی یزد نمونه‌‌‌‌‌‌ای موفق از این راهکار است که باید گسترش یابد. افزایش مهاجرت به مناطق مقصد، به‌ویژه شهرهای بزرگ، فشار زیادی بر زیرساخت‌های شهری وارد می‌کند. برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی شهری مناسب می‌تواند به کاهش تنش‌های اجتماعی و بهبود وضعیت زندگی مهاجران کمک کند. توسعه مسکن اجتماعی با خدمات پایه و بهبود مدیریت پسماند شهری از جمله راهکارهای کاهش اثرات منفی مهاجرت در مناطق شمالی ایران است. علاوه‌بر این، توسعه زیرساخت‌های آموزشی و بهداشتی برای پذیرش جمعیت جدید ضروری است. ایجاد شهرک‌های مسکونی جدید با توزیع مناسب جمعیت، مانع از افزایش تراکم بیش از حد در شهرهای موجود می‌شود.
توانمندسازی مهاجران، کلیدی‌‌‌‌‌‌ترین عامل در کاهش اثرات منفی مهاجرت‌‌‌‌‌‌های اقلیمی است. آموزش مهارت‌های جدید و ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار می‌تواند به ادغام اجتماعی و اقتصادی مهاجران کمک کند. ارائه آموزش‌های فنی در حوزه‌هایی مانند کشاورزی مدرن، انرژی‌های تجدیدپذیر و مشاغل خدماتی می‌تواند فرصت‌های شغلی جدید برای مهاجران ایجاد کند. برای نمونه، در مناطقی مانند استان کرمانشاه، آموزش صنایع‌دستی به مهاجران باعث افزایش درآمد خانوارها و کاهش فشار بر بازار کار شهری شده‌است. تغییرات اقلیمی و مهاجرت‌‌‌‌‌‌های ناشی از آن، از جمله چالش‌های مهمی است که تاثیرات عمیقی بر جوامع انسانی، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه مانند ایران دارد. در مناطق مرکزی ایران، کاهش منابع آبی و وقوع خشکسالی‌‌‌‌‌‌های پی‌‌‌‌‌‌درپی باعث مهاجرت گسترده به مناطق دیگر شده‌است. این مهاجرت‌‌‌‌‌‌ها اگرچه ممکن است به‌‌‌‌‌‌طور موقت به بهبود شرایط زندگی مهاجران کمک کند، اما فشارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی قابل‌توجهی بر مناطق مقصد وارد می‌کند. بازار کار در مناطق مقصد با افزایش رقابت و کاهش دستمزدها مواجه می‌شود، درحالی‌که مناطق مبدأ به دلیل کمبود نیروی کار از تولیدات کشاورزی و صنعتی کاسته و اقتصاد محلی ضعیف‌‌‌‌‌‌تر می‌شود.
علاوه‌بر این، تراکم‌جمعیت، افزایش تنش‌های اجتماعی و تغییرات فرهنگی در مناطق مقصد نیز از پیامدهای اجتناب‌ناپذیر مهاجرت‌‌‌‌‌‌های اقلیمی است. با وجود این چالش‌ها، اتخاذ راهکارهایی نظیر سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مناطق مبدأ، برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی شهری جامع در مناطق مقصد و ارائه آموزش‌های فنی و حرفه‌‌‌‌‌‌ای به مهاجران می‌تواند از اثرات منفی این پدیده بکاهد و زمینه را برای استفاده از فرصت‌های آن فراهم کند. تجربه‌‌‌‌‌‌های موفق در کشورهایی مانند هند، بنگلادش و ترکیه نشان می‌دهد؛ با مدیریت صحیح، می‌توان مهاجرت‌‌‌‌‌‌های اقلیمی را به ابزاری برای توسعه اقتصادی و اجتماعی تبدیل کرد، بنابراین سیاستگذاران در ایران باید با درک جامع از ابعاد مختلف این پدیده، اقداماتی هماهنگ و پایدار برای کاهش اثرات منفی و بهره‌‌‌‌‌‌گیری از فرصت‌های بالقوه مهاجرت‌‌‌‌‌‌های اقلیمی در پیش گیرند. برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی علمی، مدیریت منابع و مشارکت فعال جوامع محلی، کلید موفقیت در این مسیر است.