چاپ

بازار آریا - دکتر سعید ایرانمنش * کسب‌وکارهای نوپا به شرکت یا کسب‌وکاری گفته می‌شود که معمولا به‌تازگی و در نتیجه کارآفرینی یک یا چند فرد ایجاد شده ‌‌‌است. چنین مجموعه‌‌‌هایی معمولا رشد سریعی دارند و در جهت تولید راه‌حلی نوآورانه و دوام‌پذیر برای رفع یک نیاز در بازار شکل می‌‌‌گیرند.
کسب‌وکارهای نوپا توسط یک یا چند کارآفرین و برای جست‌وجو، توسعه و اعتبارسنجی یک مدل تجاری مقیاس‌پذیر (قابل اندازه‌‌‌گیری و بررسی) پا می‌گیرند.این کسب‌وکارها معمولا مبتنی بر ایده‌‌‌های ریسک‌‌‌پذیری هستند که مدل کسب‌وکار آشکاری ندارند و بازار هدفشان نیز فرضی است. شرکت‌های نوپا می‌‌‌توانند در هر زمینه‌‌‌ای ایجاد شوند و با اندیشه‌‌‌پردازی، در آن حوزه متفاوت کار کنند. بر همین اساس، این مجموعه‌‌‌ها معمولا به‌‌‌دنبال جذب سرمایه برای رشد سریع‌‌‌تر در مدت زمانی کوتاه هستند. از ویژگی‌های کسب‌وکارهای نوپا می‌توان به ارائه نوآوری جدید، برخورداری از عدم‌قطعیت، امکان توسعه‌‌‌پذیری و مقیاس‌پذیری کسب‌وکار، آسیب‌‌‌پذیری نسبت به رقبای کهن‌‌‌تر و اعتبار کم در ابتدای راه توسعه اشاره کرد.
با گسترش روزافزون انواع نوآوری‌ها و تکنولوژی به‌ویژه پیدایش اینترنت، شتاب ایجاد کسب‌وکارهای نو به‌ویژه کسب‌وکارهای مبتنی بر اینترنت افزایش یافته است. افزایش روزافزون ضریب نفوذ اینترنت باعث شده است تا این کسب‌وکارها از اجزای جدانشدنی اقتصاد امروز باشند. بررسی‌های مختلف در جهان نشان‌دهنده این هستند که ماهیت کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال با اقتصاد کلاسیک تفاوت‌هایی دارد که باعث می‌شود برخی قوانین موجود از جمله قوانین رقابت در این حوزه دیگر کارآیی نداشته باشند و موضوع انحصارطلبی در این حوزه به یکی از چالش‌های اساسی تبدیل شود.یکی از چالش‌های مهم تنظیم‌گری اقتصادی و رقابتی کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال، از منظر شکست بازار، مساله رقابت منصفانه و جلوگیری از انحصار است.
این مساله نه‌تنها در ایران بلکه در سطح جهان نیز به یک چالش بزرگ تبدیل شده است. در بسیاری از بخش‌ها و خدمات دیجیتال کسب‌وکارهای بسیار بزرگی شکل گرفته‌ و خواسته یا ناخواسته از طرق مختلف، ورود یا ماندن در بازار را برای دیگر رقبا دشوار کرده‌اند. به دلیل ویژگی‌های ذاتی بازار کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال (از جمله اثر شبکه‌ای، صرفه مقیاس و دامنه، نزدیک به صفر بودن هزینه حاشیه‌ای در مقیاس بالا و افزایش نرخ بازگشت سرمایه نسبت به جمع‌آوری داده‌های انبوه و هزینه توزیع پایین در بازارهای پلتفرمی)، این بازارها عمدتا به سمت ایجاد و شکل‌گیری یک شرکت انحصارگر و مسلط بازار میل پیدا می‌کنند.
به همین دلایل است که رقبای تازه‌وارد با موانع زیادی برای رقابت با شرکت مسلط بازار روبه‌رو هستند؛ چراکه دستیابی به این حجم از مخاطبان، اطلاعات و داده و همچنین رسیدن به ابعاد بزرگ اقتصادی برای آنها دشوارتر و گاه غیرممکن است.وجود نقاط ضعف در قوانین سنتی به دلیل ویژگی‌های خاص کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال نیاز به مقررات جدیدی را حول محور پلتفرم‌ها دوچندان می‌کند. یکی از دلایل این اتفاق آن است که راه‌حل‌های سنتی ضد انحصار ممکن است به‌طور موثر چالش‌های رقابتی بازارهای پلتفرم دیجیتال را برطرف نکنند. مجموعه این پیامدها نیاز به طرح قوانینی با محوریت پلتفرم‌ها را بیش از پیش ضروری می‌کند. هرچند تجربه نوپا در این زمینه قانون بازارهای دیجیتال اتحادیه اروپاست که در 15 دسامبر 2020 به عنوان یک طرح پیشنهادی در پارلمان اتحادیه اروپا مطرح شد و در 2 مه 2023 به اجرا درآمد.تجربه اخیر دیگر، تلاش چین برای اصلاح مفاد قانونی قانون ضد انحصار است.
در 24 مارس 2023، اداره دولتی تنظیم بازار در چین به‌عنوان مرجع ضد انحصار در این کشور، چهار مقررات را برای اجرای قانون ضد انحصار صادر کرد که براساس آن، راهنمایی‌های بیشتری در مورد نحوه اجرای قانون ضد انحصار در چین در فضای پلتفرم‌ها وجود دارد. به‌عنوان مثال، در مورد موقعیت مسلط در بازار مدل‌های کسب‌وکار، اندازه و حجم معاملات، تعداد کاربر، اثرات شبکه، اثرات سلب مالکیت، ویژگی‌های فنی، نوآوری در بازار، توانایی کنترل ترافیک و نگهداری و مدیریت داده‌ها نیز به‌عنوان مولفه‌های مهم در تشخیص موقعیت مسلط لحاظ شده است. با این حال متخصصان معتقدند که این قانون همچنان در نسبت با تنظیم‌گری غول‌های فناوری به اصلاحات دیگری نیز نیاز دارد و به‌طور کامل پاسخگوی نیازهای فضای تنظیم‌گری نیست.
در ایران نیز در زمینه تنظیم‌گری فضای رقابتی کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال، شورای رقابت به‌عنوان تنها مرجع رسیدگی به شکایات مربوط به فضای رقابت و انحصار شناخته شده است. با این حال ایجاد کارگروهی تحت عنوان کارگروه اقتصاد دیجیتال در مرداد 1402 به‌منظور تسهیل و تمهید رسیدگی به رویه‌‌‌های ضد رقابتی در بازارهای مرتبط با فناوری اطلاعات و ارتباطات و کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال تشکیل شده است که از جمله اتفاقات مثبت در این زمینه است. در مجموع برای تنظیم‌گری فضای رقابتی و جلوگیری از شکل‌گیری انحصار در بازارها و کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال می‌توان راهکارهای سیاستی ذیل را پیشنهاد داد:
1. استفاده از ظرفیت دادسرای تجاری (ایجاد بخشی تحت عنوان رقابت ذیل این دادسرا)؛
2. تعیین مصادیق و شاخص‌ها برای تشخیص مصادیق انحصار و اصلاح مصادیق ضد رقابت براساس تجربه دیگر کشورهای دنیا؛
3. تعدیل و اصلاح جرایم نقدی (به صورت درصدی از گردش مالی یا تحدید فعالیت موسسه)؛
4. تصویب قانون مستقل با حضور ذی‌نفعان (از جمله فعالان حوزه کسب‌وکارهای نوپا مبتنی بر اقتصاد دیجیتال) و تاسیس نهاد دادسرای رقابت و ایجاد شعب استانی به‌منظور تسریع رسیدگی به پرونده‌ها.
* پژوهشگر اقتصادی و استاد دانشگاه