بزرگنمايي:

بازار آریا - محمد حمزه‏‏‌ئی* فرض کنید قیمت یک کالا ناگهان افزایش یابد و مصرف‌کنندگان برای تامین نیاز خود سراغ گزینه‌‌‌های دیگری بروند. آیا این اتفاق حاکی از وجود رقابت جدی در بازار است یا نشانه‌‌‌ای از مساله‌ای عمیق‌‌‌تر است؟ این پرسش ما را به یکی از خطاهای رایج در تحلیل‌‌‌های رقابتی می‌‌‌رساند؛ خطایی که می‌تواند تصمیم‌گیران بازار را گمراه کرده و منجر به سیاستگذاری‌‌‌های نادرست شود. اما چگونه می‌توان از چنین لغزشی در ارزیابی رقابت و تعریف بازار پرهیز کرد؟
در تحلیل‌‌‌های رقابتی، اولین قدم این است که «بازار» را به درستی تعریف کنیم. برای انجام این کار، ابتدا باید جایگزینی محصولات یا خدمات را از نگاه مشتری مورد ارزیابی قرار دهیم. به بیان دقیق‌‌‌تر باید بررسی کنیم که با افزایش قیمت محصولات، آیا مصرف‌کنندگان به سمت محصولات جایگزین دیگری روی می‌‌‌آورند یا خیر. این امر به ما کمک می‌کند تا بفهمیم بازار مورد نظر ما شامل چه محصولاتی است و چه محدود‌‌‌ه‌‌‌ای دارد و اینکه در بازار مورد نظر آیا رقابت به اندازه کافی وجود دارد یا نه.
در تحلیل‌‌‌های رقابتی، اولین قدم این است که «محدوده بازار» را به درستی تعریف کنیم. برای این کار، باید جایگزینی محصولات یا خدمات را از نگاه مشتری بررسی کنیم. به بیان دقیق‌‌‌تر، لازم است ببینیم که آیا مصرف‌کنندگان در صورت افزایش قیمت یک محصول، به سراغ محصولات جایگزین می‌‌‌روند یا خیر. این بررسی کمک می‌کند تا محدوده واقعی بازار و سطح رقابت آن را بهتر درک کنیم.
یکی از ابزارهای کلیدی در این زمینه، «آزمون SSNIP‌» است که در پرونده‌‌‌های رقابتی استفاده می‌شود. این آزمون بررسی می‌کند که اگر قیمت یک محصول 5 تا 10‌درصد افزایش یابد، آیا مصرف‌کنندگان به گزینه‌‌‌های جایگزین روی خواهند آورد یا خیر. اگر پاسخ مثبت باشد، این نشان می‌دهد که بازار گسترده‌‌‌تر است و احتمالا رقابت بیشتری وجود دارد.
اما گاهی اوقات این تحلیل‌‌‌ها بدون در نظر گرفتن یک نکته اساسی، ممکن است گمراه‌‌‌کننده باشند. در برخی موارد، افزایش قیمت‌ها باعث می‌شود که مصرف‌کنندگان به سراغ گزینه‌‌‌های دیگر بروند، اما این تغییر لزوما به دلیل وجود رقابت بیشتر در بازار نیست، بلکه ممکن است به این دلیل باشد که محصول به قدری گران شده که مصرف‌کنندگان ناچار به انتخاب‌‌‌های دیگر شده‌‌‌اند. این اشتباه در تحلیل‌‌‌های حقوق رقابت به «مغالطه سلفون‌» معروف است. اما ماجرا از چه قرار است؟ برای درک بهتر این موضوع، بیایید نگاهی به یکی از پرونده‌‌‌های معروف رقابتی در تاریخ آمریکا داشته باشیم.
مغالطه سلفون چیست؟
در سال 1956 شرکت دوپون که تولید انحصاری «سلفون» (یک نوع پلاستیک شفاف) را در اختیار داشت، محصول خود را با قیمت بسیار بالایی می‌‌‌فروخت. دادگاه برای بررسی اینکه آیا دوپون قدرت انحصاری دارد یا خیر، از آزمون SSNIP استفاده کرد. نتیجه این شد که چون مصرف‌کنندگان در صورت افزایش قیمت سلفون، به سراغ گزینه‌‌‌های دیگری مانند فویل یا پلاستیک خواهند رفت، پس نتیجه گرفت بازار گسترده است و مصرف‌کنندگان با گزینه‌‌‌های متنوعی روبه‌رو هستند، بنابراین بازار رقابتی است و دوپون نمی‌تواند رفتارهای انحصاری داشته باشد.
نتیجه‌‌‌گیری دادگاه این بود که اگر قیمت سلفون بیشتر شود، مصرف‌کنندگان به راحتی به گزینه‌‌‌هایی مانند فویل آلومینیومی یا پلاستیک‌های دیگر روی می‌‌‌آورند، درنتیجه محدوده بازار در این پرونده گسترده‌‌‌تر و شامل فویل و پلاستیک نیز می‌شود. به این ترتیب دادگاه در رای خود اعلام کرد که شرکت دوپون قدرت انحصاری در این بازار ندارد و مصرف‌کنندگان به راحتی می‌توانند به گزینه‌‌‌های دیگر روی بیاورند. اما اشتباه بزرگی در این تحلیل وجود داشت.
قیمت سلفون از ابتدا هم بالاتر از سطح رقابتی بود و مصرف‌کنندگان تنها به این دلیل که توان خرید سلفون را نداشتند از فویل و پلاستیک برای بسته‌‌‌بندی محصولاتشان استفاده می‌‌‌کردند. نه اینکه فویل و پلاستیک واقعا برای آنها جایگزین سلفون باشد. این ماجرا درسی مهم برای تحلیلگران و کارشناسان حقوقی و اقتصادی در حوزه رقابت شد و به «مغالطه سلفون» شهرت یافت، که بعدها در پرونده‌‌‌های مشابه مورد توجه قرار گرفت.
مغالطه سلفون در دنیای امروز
حال این پرسش پیش می‌‌‌آید که آیا امروزه هم می‌توانیم این مغالطه را در بازارهای مختلف مشاهده کنیم؟ به طور خاص در بازار تاکسی‌‌‌های اینترنتی. در سال‌های اخیر، قیمت این خدمات در شهرهایی مانند تهران افزایش چشمگیری داشته است.
ممکن است برخی استدلال کنند که «اگر قیمت‌ها 5 تا 10‌درصد افزایش پیدا کند، مردم سراغ گزینه‌‌‌های جایگزین مانند مترو و اتوبوس خواهند رفت، پس اینها جایگزین یکدیگرند و بازار رقابتی است!» اما این تحلیل، ممکن است نادرست باشد.
در واقع، قیمت‌های فعلی در این بازارها همین حالا هم از حد رقابتی بالاتر شده است. بنابراین، افزایش قیمت‌ها نشان‌‌‌دهنده وجود رقابت بیشتر و گزینه‌‌‌های جایگزین برای مصرف‌کنندگان نیست، بلکه صرفا نشان‌‌‌دهنده گران بودن قیمت محصول (خدمت) است. در چنین شرایطی مصرف‌کنندگان ممکن است به گزینه‌‌‌های دیگری برای حمل‌‌‌ونقل روی بیاورند، نه به این معنا که تاکسی اینترنتی برای آنها با مترو و اتوبوس یا حتی تاکسی‌‌‌های خطی تعویض‌‌‌پذیر باشد، بلکه توان پرداخت آن خدمت را ندارند.
این خطای تحلیلی می‌تواند پیامدهای جدی برای سیاستگذاری بازار داشته باشد. اگر نهادهای تنظیم‌‌‌گر، تنها با تکیه بر آزمون‌‌‌های سطحی مانند SSNIP، نتیجه بگیرند که بازار رقابتی است، ممکن است در نهایت به ضرر مصرف‌کنندگان تصمیم‌گیری کنند و شرایطی ایجاد شود که انحصار شرکت‌های بزرگ تقویت شود.
سیاستگذاری صحیح در برابر مغالطه سلفون
با توجه به مباحث مطرح‌‌‌شده، این پرسش به وجود می‌‌‌آید که در روند بررسی پرونده‌‌‌های ضد‌‌‌رقابتی، چه ملاحظاتی باید در به‌‌‌کارگیری آزمون‌‌‌های قیمتی مانند SSNIP در نظر گرفته شود؟
در این زمینه، کمیسیون اتحادیه اروپا در سند اخیر خود درباره تعریف بازارهای مرتبط، در بند 30 و پانویس شماره 55، تاکید می‌کند که در مواردی که نگرانی رقابتی ناشی از موقعیت مسلط یک بنگاه در بازار است، استفاده از آزمون SSNIP بر مبنای سطح قیمت‌های فعلی ممکن است به نتایج نادرستی منجر شود.
مشابه آنچه در پرونده سلفون اتفاق افتاد که دادگاه به اشتباه آزمون را بر مبنای سطح قیمت‌های موجود اجرا کرد و نتیجه گرفت که بازار رقابتی است، در حالی که شرکت دوپون از قدرت بازاری خود سوءاستفاده کرده بود و به تعبیر ادبیات اقتصادی، مانند یک انحصارگر حداکثرکننده سود، سلفون را به قیمت انحصاری آن به فروش می‌‌‌رساند.
نتیجه‌‌‌گیری و پرسش‌‌‌های مهم برای سیاستگذاران
تحلیل رقابت در بازار، کار ساده‌‌‌ای نیست و نیاز به بررسی‌‌‌های عمیقی دارد. افزایش قیمت‌ها همیشه به این معنا نیست که رقابت در بازار بیشتر شده؛ گاهی فقط نشان‌‌‌دهنده این است که قیمت‌ها از حد معقول فراتر رفته و مصرف‌کنندگان مجبور به انتخاب‌‌‌های دیگر شده‌‌‌اند. اگر سیاستگذاران بدون در نظر گرفتن این نکات، فقط به ابزارهایی مانند آزمون SSNIP تکیه کنند، ممکن است به نتایج نادرستی برسند و حتی به تقویت انحصار در بازار کمک کنند.
حالا این سوال مطرح می‌شود: آیا تصمیم‌گیران اقتصادی می‌توانند تنها بر اساس این آزمون‌‌‌ها نتیجه بگیرند که یک بازار رقابتی است؟ اگر چنین باشد، چه پیامدهایی برای بازار و مصرف‌کنندگان خواهد داشت؟ آیا ممکن است مانند پرونده دوپون، یک انحصار پنهان نادیده گرفته شود و در نهایت رقابت واقعی از بین برود؟ سیاستگذاران چگونه می‌توانند از این اشتباه اجتناب کنند و چه ابزارهای دیگری برای تحلیل بهتر بازار در اختیار دارند؟
* پژوهشگر اقتصاد پلتفرم‌‌‌ها