بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر محمدجواد بناءزاده* براساس اطلاعات بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2012 به حداکثر خود معادل 644میلیارد دلار رسید و سپس در سال 2020 با 262میلیارد دلار به کمینه خود از سال 2006 کاهش یافت و در نهایت با سه‌سال رشد اقتصادی مثبت پیاپی در سال 2023 به 404میلیارد دلار رسید. براساس تحلیل صندوق بین‌المللی پول، رشد اقتصادی برای سال 2024 برابر 3.7‌درصد، برای سال 2025 برابر 3.1‌درصد و برای سال 2026 برابر 2.8‌درصد برآورد و پیش‌بینی شده است. ایران به‌عنوان یک اقتصاد نوظهور برای افزایش رفاه اجتماعی از طریق سرانه تولید ناخالص ملی و کاهش تورم نیازمند رشد اقتصادی بالاتری است.
به‌‌‌منظور رشد اقتصادی، کشورها و مناطق مختلف برنامه‌‌‌های توسعه‌‌‌ای خود را با تمرکز بر صنایع خاص تدوین می‌‌کنند. برای مثال پکن با نقشه راهی که شرکت مشاوره‌‌‌ای پی.دابلیو.سی. ترسیم کرده است، بر خودرو‌‌‌های الکتریکی، نیروگاه‌‌‌های بادی و قطعات پنوماتیک تمرکز دارد. سنگاپور بر انرژی تجدیدپذیر و نوآوری در حوزه‌‌‌های نیمه‌‌‌هادی، درمان، روباتیک و هوش مصنوعی تاکید دارد. عربستان‌سعودی بر روی پایداری و تحول دیجیتال تمرکز کرده و به‌‌‌صورت غیرمستقیم از طریق صندوق سافت‌ویژن در حوزه‌‌‌های دانش‌‌‌بنیانی مانند اینترنت‌اشیا، هوش مصنوعی، سلامت و فین‌‌‌تک سرمایه‌گذاری کرده است. براساس مدل چهارمرحله‌‌‌ای خلق مزیت رقابتی ملل پورتر (2011) کشورها در مسیر توسعه اقتصادی خود مراحل زیر را طی می‌‌کنند:
1. مرحله عوامل تولیدمحور: در این مرحله اولیه، مزیت رقابتی یک کشور عمدتا براساس منابع طبیعی فراوان، هزینه نیروی کار پایین و شرایط آب‌‌‌وهوایی مناسب است. این مرحله با تمرکز بر استخراج و فرآوری مواد خام، اغلب با استفاده از روش‌های کار‌‌‌بر، مشخص می‌شود. کشورهای درحال‌‌‌توسعه با منابع طبیعی قابل‌‌‌توجه، معمولا در این مرحله قرار دارند.
2. مرحله سرمایه‌گذاری‌محور: با رشد اقتصادی، یک کشور شروع به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌‌ها، آموزش و فناوری برای بهبود مزیت رقابتی خود می‌کند. این مرحله با افزایش سرمایه‌گذاری در تولید، فرآوری و سایر بخش‌‌‌های نیازمند فناوری پیشرفته‌‌‌تر و نیروی کار ماهر مشخص می‌شود.
3. مرحله نوآوری‌محور: در این مرحله، مزیت رقابتی یک کشور براساس توانایی آن در نوآوری و توسعه فناوری‌‌‌های جدید، محصولات و خدمات است. این مرحله با سرمایه‌گذاری قابل‌‌‌توجه در تحقیق‌‌‌و‌‌‌توسعه و همچنین ایجاد صنایع دانش‌‌‌بنیان مانند زیست‌‌‌فناوری، نرم‌‌‌افزار و داروسازی مشخص می‌شود. ایالات‌متحده، آلمان و ژاپن نمونه‌‌‌هایی از کشورهایی هستند که به این مرحله رسیده‌‌‌اند.
4. مرحله ثروت‌محور: در مرحله نهایی، مزیت رقابتی یک کشور براساس توانایی آن در مدیریت و حفظ ثروت از طریق ایجاد بخش مالی قوی و توسعه خدمات با ارزش‌افزوده بالاست. این مرحله با تمرکز بر مدیریت ثروت، خدمات مالی و سایر بخش‌‌‌های با ارزش‌افزوده بالا که به تخصص مالی پیشرفته نیاز دارند، مشخص می‌شود. کشورهای توسعه‌‌‌یافته با سیستم‌های مالی قوی، نمونه‌‌‌هایی از کشورهایی هستند که به این مرحله رسیده‌‌‌اند. مراحل خلق مزیت رقابتی ملل پورتر لزوما متوالی نیستند و کشورها می‌‌‌توانند با توالی متفاوتی بین آنها جابه‌‌‌جا شوند. ایران نیازمند سه برنامه سرمایه‌گذاری برای 1) حفظ و ارتقای سطح تولید مواد خام در «مرحله عوامل تولیدمحور»، 2)‌گذار به «مرحله سرمایه‌گذاری‌محور» و 3)‌ گذار به «مرحله نوآوری‌محور» است. به منظور حفظ و توسعه مزیت رقابتی پایدار کشور در هر مرحله رویکردهای ذیل برای طی سیر تطور پیشرفت کشور پیشنهاد می‌‌شود:
1. حفظ مزیت رقابتی در مرحله عوامل تولید با سرمایه‌گذاری در «اهداف مرتبط با توسعه پایدار»: به‌‌‌منظور حفظ مزیت‌‌‌های رقابتی ایجادشده بر وضعیت کنونی سرمایه‌گذاری در «اهداف مرتبط با توسعه پایدار» ضروری است. اهداف توسعه پایدار بر اقدامات مرتبط با فقر، نابرابری، حفظ محیط‌‌‌زیست، سلامت، عدالت و رونق اقتصادی دلالت دارد. براساس گزارش سرمایه‌گذاری جهانی سازمان ملل در سال 2023، میزان سرمایه‌گذاری بین‌المللی در پروژه‌‌‌های مرتبط با اهداف توسعه پایدار در سال 2022 افزایش قابل‌‌‌ملاحظه‌‌‌ای داشته است. برای مثال تعداد پروژه‌‌‌های بیشتری در حوزه زیرساخت، انرژی، آب و پساب‌‌‌زدایی، سیستم‌های کشاورزی، سلامت و آموزش در سال 2022 اجرا شده است. سرمایه‌گذاری مرتبط با اهداف توسعه پایدار، برای توسعه تمامی کسب‌وکارها و حفظ زیست‌‌‌پذیری کشور ضروری است و زیربنایی برای سایر مراحل گام‌‌‌های توسعه فراهم می‌‌‌آورد.
2. گذار به مرحله سرمایه‌گذاری با توسعه سرمایه‌گذاری در صنایع مرتبط با‌ گذار به انرژی سبز: جهان نیازمند جایگزینی هیدروکربن‌‌‌ها با برق است. این کلان‌روند فرصت‌‌‌های سرمایه‌گذاری وسیعی در حوزه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر، خودروهای الکتریکی و فلزاتی مانند مس، لیتیوم، کبالت، نیکل و آلومینیوم می‌‌شود. سازمان ملل در گزارش سرمایه‌گذاری جهانی 2023 «گذار به انرژی سبز» را به‌عنوان یک کلان روند جهانی معرفی کرده است این روند در برنامه توسعه کشورهای متعدد مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین حوزه‌‌‌های زیر به‌منظور سرمایه در اولویت قرار دارند:
- انرژی‌‌‌های پاک با تاکید بر نیروگاه‌‌‌های خورشیدی و بادی؛
- ساخت خودروهای الکتریکی و زیرساخت‌‌‌های شارژ؛
- توسعه بهره‌‌‌برداری و فرآوری فلزاتی مانند مس، لیتیوم، کبالت، نیکل و آلومینیوم.
3. گذار به مرحله نوآوری با توسعه سرمایه‌گذاری در صنایع دانش‌‌‌بنیان و خلاق: علاوه بر اینکه فناوری‌‌‌های پیشرفته موجب ارزش‌افزوده بالا می‌‌‌شوند و برای نیل به «مرحله نوآوری‌محور»، سرمایه‌گذاری و توسعه زیست‌‌‌بوم شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان اهمیت ویژه‌‌‌ای دارند، رشد شرکت‌های فناوری بالا مخصوصا مربوط به هوش مصنوعی مانند انویدیا در سال‌های اخیر توجه سرمایه‌گذاران را به خود جذب کرده‌‌‌اند. براساس مطالعات مکنزی (2023) حوزه‌‌‌های الف) هوش مصنوعی، ب) رایانش و ارتباطات، ج) اقتصاد دیجیتال، د) مهندسی پیشرو و ه) پایداری و گذار به انرژی سبز، کلان‌روندهای صنایع با فناوری بالا هستند.
- هوش مصنوعی: 1) هوش مصنوعی کاربردی، 2) صنعتی‌‌‌سازی یادگیری ماشین و 3) هو ش مصنوعی مولد؛
- مهندسی‌‌‌های پیشرو: 1) حمل‌ونقل، 2) زیست مهندسی و 3) فناوری فضایی؛
- اقتصاد دیجیتال: 1) توسعه نرم‌افزار نسل بعد، 2) توسعه نسل بعدی نرم‌‌‌افزار و 3) وب3؛
- پایداری و گذار به انرژی سبز: 1) برقی‌‌‌سازی و انرژی‌‌‌های تجدید‌پذیر و 2) فناوری‌‌‌های مرتبط با شرایط جوی.
صنایع پیشنهادی صرفا براساس مطالعه کلان‌روندها هستند؛ اما سرمایه‌گذاری‌‌‌هایی می‌‌‌توانند ارزش‌‌‌آفرین باشند و موجب افزایش تولید ناخالص شوند که کشور در آن صنایع و بخش‌‌‌ها دارای مزیت رقابتی باشد. یکی از چارچوب‌‌‌های مهم سنجش مزیت رقابتی صنایع در سطح ملل «مدل الماس» پورتر است. براساس این مدل چهار عامل تعیین‌‌‌کننده درونی (شامل وضعیت عوامل، وضعیت تقاضا، صنایع مرتبط با تامین‌‌‌کننده و استراتژی شرکت، ساختار و رقابت) و دو عامل بیرونی (شامل دولت و اتفاقات پیش‌بینی‌نشده) بر یکدیگر برهم‌کنش می‌‌‌کنند و مزیت رقابتی ملل را در صنایع به وجود می‌‌‌آورند. بنابراین صنایع پیشنهادشده باید براساس مدل مزیت رقابتی مانند مدل الماس پورتر و «مدل الماس دوگانه» راگمن و دی.کروزبرای مناطق مختلف کشور ‌سنجیده شوند و ضمن افزایش شاخص‌‌‌های رقابت‌‌‌پذیری و رفع ناترازی‌‌‌ها، منابع بر صنایع محدود با مزیت رقابتی متمرکز شود.
* تحلیلگر حوزه مالی